Эгер словардиз вил ягъайтIа, карчи (бизнесмен — гзаф вахтара гьа са жуьре  кьабулзава) — тайин алакьунар авай, кьилди са кIвалах гъиле кьуна ам кьилиз акъудзавай, мал-девлет арадал гъизвай, хийир гузвай кас лагьай чIал я. Гъавурда авайда алава хъийида: вилик экечIдай, жавабдарвал вичин хивез къачудай, залан кIвалахдихъай кичIе тушир, четинвилериз дурум гудай кас. Карчивал адан  руьгьдин ялун я. Адаз чIехи къуват­ ва датIана уях акьул, гьеле малум туширди акун — адетдин инсандиз таквазвай мумкинвилер кьатIунун, абур ишлемишна, мураддихъ агакьун патал гьалтзавай манийвилелайни экъечIиз гьазурвал хас я. Карчивал — им са пул туш, цIийивал арадал гъун, жуван алакьунрихъ инанмиш хьун я. Ихьтин ксар са акьван гзаф авач. Чпин алакьунралди ва алахъунралди уьмуьр вилик тухузвай ксар. Вири уьлкведа хьиз, Дагъустандани абурук къвердавай артух умудар кутазва, халкьдин патай абуру гьуьрмет къазанмишзава…     Ихьтинбурукай садакай суьгьбет ийиз кIанзава.

Танишарин: Шагьпаз Муслимович Асаханов, “Дмитров-кабель” ООО-дин иеси. И кархана 2014-йисуз Махачкъалада са девирра машгьур, гила ичIи хьанвай М.Гьажиеван тIва­рунихъ галай заводдин цехрикай сада арадал атана. “Димитров-кабелди” къенин юкъуз международный нормайриз ва еридин стандартриз жаваб гузвай, датIана герек къвезвай кабелдин жуьреяр акъудзава. Абур уьлкведин хейлин маса регионрани ише физва: Москвада, Волгоградда, Ростовда, Астраханда, Карачаево-Черкессияда, Чечняда. Уьлкведа и хиле кIвалахзавай карханайрикай “Димитров-кабель” кIвекIвечибурук акатзава.  Шагьпаз Асаханов вирироссиядин “Йисан руководитель — 2016” премиядин лауреат, “Россиядин виридалайни хъсан 100 кархана ва тешкилатар — 2017” конкурсдин гъалибчи я. Алатай йисуз адаз къазанмишнавай агалкьунрай Дагъустан Республикадин Гьуьрметдин грамота гана.  Шагьпаз Асаханов ватанэгьлийриз мергьяматлу крарик кьил кутазвай кас язни чида. Адалай гьикI алакьна­ ва вуч патал я адан алахъунар? Куь адан кIва­­лах­диз къуват гузва? Адахъ гьихьтин мурадар ава?

Шагьпаз Сулейман-Стальский райондин Эминхуьряй я.

Аламише лугьудай чкада авай чпин къазмайрал 1966-йисан залзаладилай кьулухъ дагълара асирра къуншияр яз яшамиш хьайи ругуд хуьр куьч хьана: Хутаргъар, Кьеанар, ХпитIар, ЦицIер, Бигерар, Ялцугъар. Са гьина ятIани Эминхуьруькай «ругуд стхадин хуьр» лагьана лап дуьз кхьенва.

Буба совхозда бригадир, “дуьзвал кIани итим” тир, дидеди хуьруьн библиотекада кIва­лахзавай. Хизанда абур пуд стха чIехи хьана. Шагьпаза 1992-йисуз школа куьтягьна. Да­гъустандин педуниверситетдик экечI­на. 1997-йисуз физикадинни математикадин ­факультет акьалтIарна. Ам чIехи жезвай, ­акьул ва кьатIунар хци жезвай йисар уьлкведик юзун акатай, “цIийиз туькIуьр хъувунин” девирдал гьалтна. Жегьил акьулбалугъ хьайи макъамда зурба уьлкве чкIана. Ада университетда кIелай ва зегьметдин уьмуьр­да сиф­те­ камар къачур йисар уьлкведин халкьди вич бахтсуз яз аннамишай, чIехи несилдиз вичелай писбур мад тийижир 90-йисар хьана.

— Педуниверситетдилай кьулухъ анжах са куьруь вахтунда за жуван пешедай кIва­лах­на. ЭлячIна карчивилел. Вахтар татугайбур тир, дердияр гзаф авай. Къазанмишна кIанзавай, хуьрера лагьайтIа, кIвалах амачир, — суьгьбетзава ада.

Чахъ карханаяр амач — инсанриз кIвалах­дай чкаярни. Промышленностин карханаяр арадал гъун, инсанар кIвалахдалди таъминарун алай вахтунда виридалайни важиблу месэла я, четиндини:  къенин юкъуз промышленностдин кархана арадал гъун, кьериз гьалтзавай дуьшуьш я. Ам  хийирлудаказ кIвалах­завайди хьунни…

— Ихьтин бязи производствояр авачизни туш, — давамарзава Шагьпаз Асаханова. — Виридалайни чаз мукьвади Кабардино-Балкарияда, Прохладный шегьерда ава, советрин девирда эцигнавай, еке заводрикай сад тир “Кавказкабель”. Гила адавай Москвада, Са­марада, масанра авай цIийи карханайрихъ галаз бягьс чIугваз жезвач. Заз чидайвал, адан мумкинвилерин гьич са цIуд процентни иш­лемишзавач. Анжах абуруз хъсан пешека­рар, девлетлу тежриба ава. Эвелдай, чи производство гуьнгуьна твадайла, чал еке четин­вилер  ацалтнай, чна  куьмекдиз гьанай пеше­карар гъанай. Гила вири Кеферпатан Кавказда амукьзавайди и жуьредин са чи завод я.

• Производство гуьнгуьна тун — важиблу я. Гьасилзавай продукция маса гуз алакьун — мадни. Квевай базарда куь чка кьаз гьикI алакьна? — хабар кьуна за.

— Ина кьетIен сир авач. Муьштерийри, гьелбетда, къиметдихъ галаз санал маса къачузвай затIунин еридиз фикир гузвайди я. Чна жуван продукциядин ери датIана гуьз­чивилик хуьзва. Базардиз амай вири заводри акъудзавай продукциядин къиметар чирна, чун жуван къиметар мадни агъузариз алахъзава.

• Акьуллу маса ксарини гьакI ийизва…

— Алакьзавайбурни ава, алакь тийизвайбурни…

• Карханада кIвалахзавайбур вужар я?

— Чаз техникадин рекьяй образование авай пешекарар герек я. ИкI, производстводин кьуд линиядал тежрибалу операторри кIвалахзава. Абур Питердиз кIелиз ракъурна, гьана чирвилер къачуна хтанва. КIвалах­завайбурун чIехи пай къад-къанни цIувад йисара авай, жегьил итимар, хизанрин кьилер, жуьреба-жуьре миллетрин векилар — даргияр, аварар, ру­тулар, цIахурар. Зи хуьруьнвиярни ава, мукьвабурни. Анжах иниз кIвалахиз атан­ватIа, мукьвавилер амайди туш. Мукьвадавай гена истемишзава. Зи мукьвади амайбурулай пис хьана виже къведач, чешне хьайитIа, гена хъсан я.

• КIвалахиз алакьдайдаз, чирвилер, тежриба авай пешекарриз хъсан мажибни кIан жеда… 

— Ачухдиз лугьун: чи мажибар писбур туш… Мадни са важиблу ара: ина шумуд кас аватIани, грузчикдилай эгечIна, пешекардилай хкечIна, гьар сада чпихъ далу авайди, герек чкадал чпихъ куьмек агакьдайди гьиссзава. Мажибдилай гъейри, месела, сада мехъер ийизвани, адаз куьмек гузва. ГьакI -азарлудаз, дуланажагъ четинзавайдаз, кIеве гьатайдазни. Гила, са шумуд йисуз кIвала­хайдалай кьулухъ, за кьатIузвайвал, коллективда хизанда жедай хьтин мукьвавилин алакъаяр арадал атанва.

— Виридалайни герек, хийирлу харжияр гьихьтинбур яни? — мад гьевеслу хьана ам. — Чи аялриз ийизвайбур. Гьабурал алахъдай, абуруз харжияр ийидай вахт я исятда!..

Шагьпазан уьмуьрдин юлдашни педагог, гъвечIи классрин муаллим я. Хизанда пуд велед агакьзава. Руша медицинадин академияда кIелзава, адакай аялрин духтур жеда. Кьве хва школада кIуьд ва муьжуьд лагьай классра ава, махсус школада, гьафтеда пуд сеферда физ, ингилис чIални чирзава. ЧIе­хиди Лондонда са университетда чирвилер артухардай курсаризни ракъурнай. Шаз бубани ам Туьркиядиз фейила, хцикай бубадиз таржумачини хьана, буба адалай рази яз амукьна. Гила кьве гадани араб чIал чириз эгечIнава (медресада — ваъ, махсус школада). Хизанда аялрин кIелуниз абурун кьилин везифадиз хьиз килигзава.

• Гадайри, гьелбетда, спортни рикIе­лай алудзавач, къейдна за.

— Жегьилар спорт галачиз жедайди яни! ГъвечIидан рикI футболдал ала. ЧIехиди дзюдоист я, Махачкъаладин чемпион, республикадин чемпионатда кьвед лагьайди жез алакьна.

• Белки, гележегда Дагъустандин спортдин гъед жен…

— Спортда агалкьунри, эхь, шадарзава. Кьилинди аялри чирвилер къачун я. Чирвилерилай виниз затI авайди туш! Заз жуван аялри лап кIевелай аннамишна кIанзава. Спортдал зунни машгъул хьайиди я, гьеле хуьре амаз. Гила хуьре хъсан спортзал хьанва. А вахтунда, кIвалерай месер гъиз, клубда вердишвилер ийидай чна. Педуниверситетда кIелдайла, зун «Спартак» обществода дзюдодин секциядиз фенай, гьатта вузрин арада спартакиадада гъалибни хьанай. Спортдикай авай хийир инкариз жедач. Спортдал машгъул жезвайди я жув патал. Спортсмен хьун пеше туш, зун инал  тренеррикай рахазвач. Спортдиз вичин вахт авайди я: аялвал, кIелзавай жегьил девир. Ахпа инсандиз амукьин физкультура, зарядка.

• Гадайрин рикI квел ала? Абуру чпиз уьумуьрда гьихьтин рекьер хкягъун мумкин я?

— Гадайрикай садакай хъсан духтур хьа­найтIа,  руша культурадихъ галаз алакъа­лу са пеше хкянайтIа, я илимдин са хиле машгъул хьанайтIа, кIандай. Амма уьмуьрдин рехъ аялри чпи хкязавайди я…

• Бес аялри бубадин кIвалах давамардачни, вилик тухудачни?

— Заз зи веледрикай садни бизнесдиз фена кIандачир.

• Вучиз?

— Четин я: жавабдарвал, секинсузвал, датIана уях хьун — акьалтI тийир зегьметар…

• Гьа са вахтунда маса уьмуьр, маса мумкинвилер, дуланажагъдин маса де­режа…

— Пулуни гузвай яшайишдин мумкинвилерикай рахайтIа, алай девирда абур хъсан пешекардихъни жезва. Къачун чна гьа муаллим. Школада адан мажиб гъвечIиди я, эхь, амма репетиторвили адаз кьуд-вад сеферда артух къазанжи гъизва… Зун алакьдай муаллимдикай рахазва. Алакь тийизвайдаз гьа къачузвай мажибни гана кIанзавайди туш. Ахьтин пешеяр ава хьи, иер, хийирлу, кIанзни-такIанз гьуьрмет ийиз тазвай! Зи фикирдалди, духтурдин пеше сад лагьайди я. Азарлу кас духтурдин патав къвезва. Начагъ хьайила, инсанрин рикIелай вири алатзава. Гьа чIавуз дуьз духтур гьалтун чIехи бахт я. Ихьтин арада мегер духтур бизнесмендив гекъигиз жедани? Духтурарни, гьелбетда,  гьар жуьрединбур ава. Зун халисанбурукай рахазва. Халисан духтурди вич инсандив эгечIунин къайдадалди, хуш рафтарвилелди ви тIал кьезиларда. Гьахьтин пешекар хьунилай чIехи бахт авани?..

Шагьпаз советрин школада кIелай, амма цIийи девирда акьулбалугъ хьайи капI-тIят ийизвай, исламдин истемишунрал амалзавай динэгьли я. 2002-йисуз ам гьаждал фена. И мукьвара мад кьведра фена, рагьметлу дидединни бубадин паталай. ЦIерид йис я ада Рамазандин вацра сив хуьз, адалай гъейри, мадни гьафтеда кьведра — ислен, хемис йикъара.

— Вердиш хьана, гила беденди вичи тIалабзава, — лугьузва ада. —  Жуваз аквазва: еке хийир ава! Сив гвай юкъуз ви гуьгьуьл масад я, вун юмшагъ, сабурлу, чандиз регьят жезва. Амай вахтара гьикI я: незва, нефсинал гуьзчивал тийиз, хийир авазни-авачизни. Сив гвайла, ваз тIуьрдан-хъвайидан къадир жезва. Сив хуьнин вацра инсан хъсанвилихъ дегишарзава…

Школада авай йисара диндикай гьич фикирарни авайди тушир. Педуниверситетда кIелдайла, маса миллетрин жегьилри сив хуьдайла,  къариба аквадай. Ахпа кьатIана: им дуьз кIвалах я, диндин къайдайрал амал авуни рикIин михьивилел гъизва. Мусурман динди вуч лугьузва? Месела, ички ишлемишун, пIапIрус чIугун хъсан туш. Мегер ихьтин суалра гьуьжет ийиз жедани? Диндин къайдайрал амал авун ада инсандин къенепатан са гьал хьиз, буржи хьиз кьабулзава. Гьайиф хьи, къенин юкъуз гзаф вахтара чаз вуч аквазва?

Бязибур ава: зун диндал алайди я, за капI-тIят ийизва лугьуз, маса са кIвалахдикни квачиз, идакай вичин кеспи авунвай, — наразивал чуьнуьхзавач ада… — И мукьвара зун са хуьруьз хъфенвай. Къад йис я ана мискIин эцигна, аниз физвайдини гьа вад кас я. Инсанрихъ галаз рахайла, гъавурда акьазва: абур диндивай къерех жезвайди чпин писвиляй ваъ, атIабуру чпин къанажагъсузвилелди чеб такIанарзавайвиляй я.

А чкадал къвезва гьи, цIийиз мусурман хьанвайди вичин кIвалевайбурухъ галаз рахазвач, санал фу нез ацукьзавач, ада хъвазвайди я, муькуьда мад вуч ятIани ийизвайди я лугьуз. Гьич регъуьни жезвач… Вуна лагь: Аллагьдиз шукур (эгер гьакъикъатдани вун Ам рикIел алайди ятIа), зун дуьз рекьел акъу­дай, зун и дерди-къазадик квач, и зун алай рекьел амайбурни атурай, чIурудакай хкатрай. Гьа хъвазвай ви мукьвадаз куьмек аку! Динэгьлиди ачухдиз куьмекна кIанзавайди я инсандиз. Эвелдай вун жув-жувахъ галаз дуьз алакъада хьухь. Ахпа жуван хизандихъ, ахпани амай виридахъ галаз… Эгер вун анжах ви акунралди, жув амайбурувай чара ийизвай амалралди тафаватлу ятIа, эгер ви амалрихъ хъсанвал галачтIа, вун ви гафуналди, кардалди инсандиз куьмекдиз къвез­вач­тIа, са мусурманни вун туш, гьич са иманни вахъ авач. ГьакIан гафар-чIалар я вав гвайди. АлукIунралди, къекъуьнралди туш мусурман жезвайди. Зи, мусурмандин, фикирар гьа ихьтинбур я…

Хквен мад кIвалахдал. Производство, къазанмишнавайди, счетрал алайди — им зи халисан девлет туш, къейдзава ада. — Им зун патал са машгъулат хьиз я. Ихьтин девлет къвенни ийида, атайди хьиз, хъфинни.  Къени кIвалах авун заланз акуна кIандач. Гъавурда аваз гатIумайтIа, валай масадал агакьзавай куьмекди ви рикIиз шадвал, лезет гуда. Дуьз кIвалахди инсандик гьевес кутада. Эвелдай къуй вич гъвечIи кIвалах хьуй, ада ви рикIиз регьимдин къуват гуда. 

• Алай девир, зи фикирдай, санлай къачурла, писди я лугьуз жедач. АтIа лап  чIуру вахтар алатнава. Нарази жедай бязи крар аватIани, кIвалахдайдаз хъсан вахт я. Инсанриз вижевай кIвалер-къар хьанва, хъсандиз алукIзава, недайдакай дарвал авач.

Валай гьеле алакь тавунвай гьихьтин крар ама?

— Эгер рикIивай эгечIайтIа, за авур вуч ава? Эхь, недайди ава, яшамиш жедай чкани, хизандин дуланажагъдин патахъай рикI секин я. Анжах къанажагълу инсандиз, ам са дере­жадиз акъатайла, и крар бес жедач. Ада вичин вилик маса суаларни эцигда: жуван жемят, жуван халкь патал за вуч авуна? Къад йисав агакьзава зун бизнесда аваз. И девирда герек тирвал хьанач завай: мумкинвилер авачир, бязи гъалатIарни ахъайна. Гила са гьихьтин ятIани мумкинвилер арадал атанва.­ Са вуч ятIани авунва. КIвалахар халисандиз анжах къенлай кьулухъ я хъийизвайди…

• Къуй абур кьилизни акъатрай!

А.Омаров