И мукьвара чун машгьур литературовед, лезги эдебиятда ва фольклористикада вичин тайин гелер таз алакьнавай алим, профессор Гьажи Гьуьсейнович Гашароваз мугьман хьанвай. Адахъ галаз кьиле фейи суьгьбет агъадихъ гузва.
Журналист. Гьажи муаллим, Куьне 55 йисалай гзаф вахтунда Даггосуниверситетдин филфакдин урус ва лезги чIаларин (РДО-да) преподаватель, ст.преподаватель, доцент ва профессор яз кIвалахна. Лезги фольклордай ва эдебиятдай тарсар тухвана. Гзаф кьадар ктабар (учебникар, учебный пособияр, кIватIалар) чапна. Гзаф чешмеяр дуьздал ахкъудна.
Гьа са вахтунда Куьне хейлин йисара студентри арадал гъайи “Самур” тIвар алай кружокдизни регьбервална, гьахьтин тIвар алаз цлан газетни акъудна… Жечни гьа кIватIалдикай са кьве гаф лагьайтIа?
Гьажи муаллим. — Жеда, гьелбетда. Хъсан адетар арадал атайди я чи вузда. Студентрин къуватлу кIватIал арадал атанай. Ана тIебиатди чпиз пай ганвай жегьилри иштиракзавай. Зиди абуруз дуьз рекьер-хуьлер къалурун, эдебият арадал атунин сирер чирун, абур гьевесламишун тир. Гафар харада тваз, рифмаламишун — им абурукай шиир хьун туш.
За чи кружокдин кIвалахдикай а вахтара лезги чIалал акъатзавай “Коммунист” газетда кIвалахзавай чIехи шаир, рагьметлу Алирза Саидоваз суьгьбетна. Ада вичин хушуналди чи кружокдин иштиракчийрихъ галаз шииратдин семинарар тешкилнай. Студентар генани гьевесламиш хьанай.
Журналист. — А чIаван куь студентрикай чIалан устадар (шаирар, писателар) хкатай ксарин тIварар кьуртIа жедачни?..
Гьажи муаллим. — Сифтени-сифте Акимов Къурбанан тIвар кьун кутугнава. Ада лезги гьикаятдик кьетIен пай кутунва: цIуд роман, гзаф кьадар повестар, гьикаяяр, очеркар, новеллаяр арадал гъанва. Литературадин илимдикни еке пай кутунва.
И жергеда “Лезги газетдин” редакцияда кIвалахай писатель Казим Казимова, Нажмудин Шихнабиева, шаир Тажидин Агьмедханова, Нариман Ибрагьимова кьетIен чка кьазва.
Дагъустандин халкьдин шаирвилин, писателвилин тIварар къачур Байрам Салимовани, Абдуселим Исмаиловани, Майрудин Бабахановани чи отделенида кIелайди я. Мадни гзафбурун тIварар кьаз жеда.
Журналист. — Месела?
Гьажи муаллим. — Загьидин Гьасанов, Шагьбала Шагьбалаев, Мегьамед Садыкь, Сардар Абил, Абдул Ашурагъаев, Демир Шерифалиев…
Журналист. — Чи газетдин редакцияда куьне тарсар гайи гзаф ксари кIвалахзава.
Гьажи муаллим. — За абурал дамахзава. Винидихъ тIварар кьунвай писателрихъ, журналистрихъ галаз санал заз “Лезги газетда” кIвалахай Ханум Шайдабеговадин (рагьметрай вичиз), Жамиля Гьасановадин, Эмираслан Шерифалиеван, исятдани кIвалахзавай, Даир Бейбалаеван, Рагнеда Рамалдановадин, чпи пешекарвилин сифте камар ДГУ-да къачур Мегьамед Ибрагьимован, Муса Агьмедован тIварар кьаз кIанзава. Абуру чи халкьдин руьгьдин хазина арадал гъизвайдал шак алач:
Журналист. — Куьне гьа Куь гъилик кIелай тежрибалу муаллим ва шаир, рагьметлу Абдурагьман Межидован тIвар кьунач хьи?
Гьажи муаллим. — А кардихъ вичин себеб ава. Зи гъилик Межидоври — бубадини, хцини кIелна. Кьведни — лезги эдебиятда чпиз тIебиатди пай ганвайбур. И йикъара Межидов Абдурагьманан хва Абил зи патав кьве томдикай ибарат вичин “Кьве дидедин хва” (Дербент, 2014 ва 2018-йисар) ктаб гваз атанвай. Авайвал лагьайтIа, зун шад хьайи кьван тажубни хьана. Заз чизвай, Сардар Абилан (адан тахаллус) прозадин эсерар, ара-бир шиирарни чи журналриз, газетриз акъатзавай. Амма ихьтин 1000-далай артух чинар авай, вичиз тешпигъ авачир эсер за вилив хвенвачир.
Журналист. — Зурба эсер я. Зани ам кIелна. Куьнени кIелнава, за кьатIайвал. Жечни, муаллим, адакай ви фикирар лагьайтIа? За ам чи милли прозада цIийи гаф хьиз кьабулнава.
Гьажи муаллим. — Вуна дуьз лагьанва. Зани гьакI фикирзава. Ам, дугъриданни, аламатдин эсер я. Лезги чIалан руьгьдин хазина. Халкьдинни ватандин тарих адетдинбур тушир шикилрани рангара, фикиррани вакъиайра ганвай ктаб. Адан жанр лугьуз хьун четин я. Адетдин инсанрикай рахазвай хьиз жеда. Амма къарагъарнавай месэлаяр чIехибур я. Авторди вич устад суьгьбетчи, философ, тарихчи, этнограф, художник, фольклорист, юрист, дипломат тирди субутнава. Им гзаф терефрин бажарагъ я.
За кьатIузвайвал, Абила гъвечIи вахтарилай дневник (йикъарган) тухузвай… Гьар са йикъан шикил ганва…
Ктаб регьятдиз, гьевеслудаказ кIелиз жезва. Суьгьбетчиди вичин шикиллу чIалалди, инсандин уьмуьрдин важиблу легьзеяр къалуруналди, ктабдин игитрин, лирический геройдин къенепатан дуьнья ачухаруналди кIелчи гьейранарзава. Са герендилай кIелчиди вични гьа гьерекатрин иштиракчиди хьиз гьисс ийиз гатIунзава. Им кьетIен агалкьун, устадвал я…
Журналист. — Ви гафарал за тамамвилелди къул чIугвазва, муаллим. ЯтIани, кIелзавайбур чи гъавурда акьадайвал, писателдин устадвилин синер гьихьтинбур ятIа, са шумуд мисалдалди ачухарнайтIа кIанзавай.
Гьажи муаллим. — Гьар са кхьизвай касдин устадвал успатзавай кьилин алат (алем) художественный эсердин чIал я.
Прозадин эсерра ам туькIуьр хьунихъни (сюжетдихъни) кьетIен метлеб ава. Вакъиаяр кьиле фини кIелчи желбзава! Сардар Абила вич и жигьетрай лезги чIалан хазинадин сагьиб ва сюжетрин устад тирди субутнава. Ху-дожественный эсер кIелиз, галат тавунин себеб ана кардик кутунвай халкьдин мисалар, мискIалар, риваятар, кьисаяр, манияр-куьрелди, чан алай чIал ва гьерекатар я. Абила вичин эсерда лезги чIалан саки вири къатар, иллаки яркIи нугъатдин кьетIенвилер ишлемишнава. Ктаб кIелна кIанда, чIалан мисалар вири гьанай жагъида.
ЧIал хъсандиз чизвайвиляй эсердин геройрин (дидейрин, бубайрин, жегьилрин, аскеррин, муаллимрин, дипломатрин, савдагаррин, чиновникрин ва икI мадни) къаматар сад-кьве гафуналди, келимадалди ачухариз хьанва. Месела, “Имаята (хайи диде) ракьун тIвалар хьтин яхун гъилерив чуькьвенвай хцин гардан азадна” (6-чин. I том).
Им неинки зегьметчи гъилерин (инсандин) къаматдин лишан, гьакI чIехи муьгьуьббатдин, сад-садахъ тамарзувилин лишанни я. Писателди рангламишдай гафар кар алаз ва герек кьадарда ишлемишнава.
Романда гьалтзавай кьисаяр гьар сад чпикай генани чIехи эсерар кхьиниз лайихлу темайринбур я. Ихьтинди я папа тазвай весидикай кьисани. “Зи гъил атIана тур: тахай дидедин гъили гатайла, тIарда; зи гъили-ваъ!” (I том). Ихьтин кьисаяр, риваятар саки гьар са паюна гьалтзава. Ихьтинди я “Татув” тIвар алай кьил. Ам чаз литературадин тарихдай чидай Ромеодинни Жульеттадин кIанивилиз барабар сюжет-кьиса я.
Сардар Абилан устадвилин маса тереф, за кьатIайвал, ада вичиз акур вири чкайрай (шегьеррай, вилаятрай, мискIинрай, килисайрай, масанрай) гузвай дуьм-дуьз шикилрихъ галаз алакъалу я. Архитекторриз, скульпторриз, халисан художникриз хас жуьре рахазва кас. Мисаларни гзаф я. Осетия, Афгъанистан, Къазахстан, Чечня, Германия, Туьркия… Гьа чи Дагъустандин шегьерринни хуьрерин (Сардархуьр, Алкьвадар, Дербент, Махачкъала, Тарки ва мсб) акунар, чи тIебиатдин аламатар виливай кьатIуз жедайбур, чан алайбур я! Зи фикирдалди, тIебиатдикай икI чи лезги литературада анжах Къияс Межидов рахана. Абила и ирс давамарнава. Баркалла!
ТIебиатни инсан и эсерда сада-сад алава ийизвай, сада муькуьди лишанламишзавай къуватар хьиз я. Сад галачиз муькуьди фикирдиз гъун четин я. Афгъанвийрикай рахадайла, гьанин кьураматарни мишекъатвилер аквазватIа, Дагъустандикай рахадайла, чун ясти дагъларинни гуьзел багъларин, абукевсер булахрин юкьва гьатзава. Актау шегьердикай рахадайла, чаз Каспий гьуьлуьн ятарин кьелен тIямар агакьзавай хьиз жезва…
Журналист. — За кьатIайвал, Абил еке философ, шикилчи, натуралист, тIебиатдин сирдаш тирди хьиз, еке психологни я. Инсанрин руьгьда кьиле физвай гьерекатар ада абурун чинрин лишанралди, рахазвай тегьерралди, ацукьунин-къарагъунин гьерекатралдини къалурзава.
Гьажи муаллим. — Зани гьакI фикирзава. Писателди чи лезги мехъеррин адетар садани къалур тавур тегьерда ганва. Гзаф хъсан адетар — мехъерик миресар кIватI хьунин, свас це лугьунин, кIваляй акъудунин, чамран кIвале кьабулунин икI мадни сегьнейри кIелзавайди дериндай желбзава.
Мад са кар рикIел къвезва: романда кьиляй-кьилиз хъуьтуьл юморди, рикI тIар тийидай айгьамри агъавалзава. И карди адан игитриз вири четин уламрай экъечIдай мумкинвал гузва, хирер сагъарзава. Им, дугъриданни, писателдин мад са агалкьун я.
Журналист. — КIелзавайдаз ва писателдиз вичиз Куьне гьихьтин теклифар гузва?
Гьажи муаллим. — За писателдиз аферин, ви къелем мадни хци хьурай лугьузва. Умудлу я, ада чун мадни цIийи эсерралди шадарда.
КIелзавайдаз писателдин ирсиниз мукьва хьун, адан эсерар кIелун теклифзава. Руьгьдай девлетлу, къуватлу хьун патал и кар герек я…
Мердали Жалилов
* * *
И йикъара Майкоп шегьердай шад хабар агакьна: чун винидихъ вичикай раханвай писатель, юрист, тарихчи, философ Абил Абдурагьманович Межидова чи милли гьикаятдин месэлайрай филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена.
Чна и агалкьун дустуниз ва амадагдиз, милли эдебиятдин дестекдиз рикIин сидкьидай мубаракзава.
Сардар Абил, ви арш мадни вине хьуй, Илгьамдин вацI Гуьргендилай дегьне хьуй!…
“Лезги газетдин” редакциядин коллектив.
