Дагъустандин эдебиятдин ва илимдин тарихда алай йисуз вич дидедиз хьайидалай инихъ 95 йис тамам хьанвай профессор Агьед Гьажимурадович Агъаева кьетІен  чка кьазва. Адан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ халкьдиз къуллугъ авунин экуь чешне я. Алимдин гзаф хилерикай ибарат ирсини тематикадин жуьреба-жуьрвилиз, илимдин рекьяй деринвилиз килигайла, алай девирдани вичин важиблувал, гереквал хуьзма­. 

Лезги халкьдин сивин яратмишунрин эсеррин арада алимди “Шарвили” эпосдиз гзаф дикъет гузвай. Сифте яз и эпосдикай профессорди вичин фикирар 1959-йисуз акъа­тай “Лезги литература” ктабда лагьанай. Ана авторди къейдзава: “Шар­вили” кьисада авай Шарвили тІвар алай итим гзаф къуватлу, гужлу къуччагъ хьана лугьуда. Адан тур га­лукьай къванер, чархар пад-пад хьана фидай, адан гьарайдин ван хьайила, душманар, рикІ аватна, ре­кьидай. Шарвили лезгийрин панагь тир. Халкьдиз ам гзаф кІандай”.

А.Агъаева Шарвилидикай вичин ахтармишунар  гуьгъуьнин йисарани давамарнай. И рекьяй адан  2000-йисуз акъатай “Игитвилин эпосдилай — гьакъикъи игитвилихъ” макъала иллаки къейд авуниз лайихлу я. Мана-метлебдин жигьетдай гзаф дерин тир и макъалада гьакъикъи материалдин бинедаллаз эсердин кьилин игитдин къилих ачухарнава, эпос ва кьилин игит арадал атай тарихдин шартІариз анализ ганва.

Эпический эсеррин асас  мана-метлеб  игитди вичин макьсаддив агакьун патал тухузвай женг къалурун я. Ихьтин эсеррин сюжетдин линия кьуд чкадал пайиз жеда:

игит дидедиз хьун, ада чирвилер ва тербия къачун;

амай инсанрилай адан тафаватлувал къалурун;  

хъсан инсанрин вилик манийвилер акъатун;

чІулав къуватрин винел гъахъ гъалиб хьун.

Ибур вири “Шарвили” эпосдизни хас я. Гьавиляй А.Агъаева кхьизва: “Халкьари игитар неинки са чеб патал, гьакІ масадбур патални майдандиз акъудна. Игитди халкь душманвиликай, зулумламишуникай азадзава, адалатлувал гъизва. Вучиз ятІани, халкьди Шарвилидикай манияр туькІуьрзава ва ам виниз акъудзава. Идалайни алава, жуван Ватандин къудратлувал таъминарзавай халкь зурба тирди хьиз, игитар-ватанпересар майдандиз акъудзавай халкьни гьа дережада зурба тирди рикІел хкизва” .

“Шарвили” эпос тек са лезги фольклордин ваъ, гьакІ лезгийрин тарихдин ивирни я. И эсерда чи халкьдин тарихда гьакъикъатда кьиле фейи са кьадар вакъиаярни гьатнава.  Ина гьакІни тарихда яшамиш хьайи ксар ва чара-чара девирра кьиле фейи са бязи процессарни къалурнава. Гьавиляй алим ихьтин нетижайрал атанва: “Шарвилидин” асул фикир-макьсад ва ана къарагъарнавай месэлаяр тайин тир дережада чи эрадин сад лагьай агъзур йисан сифте кьилерихъ галаз алакъалу я.  Пуд лагьай асирдин сергьятдал атана агакьнавай чІавуз вири инсаниятди гьа девирда кьиле фейи вакъиайриз теориядин ва практикадин жигьетдай зурба интерес ийизва”.

Фольклорда вири халкьарин дуьньяакунар гьатнава. Вахтар алатунивай фольклордиз инсанрин уьмуьрдин тежриба, абуру уьмуьр­да къазанмишай чирвилерни алава хъжезвай. Къадим девиррилай эгечІна, мифарни фольклордин эсерар тарих илимдин асас чешмейрикай хьанай. Гьа и кардихъ галаз алакъалу къейд авун лазим я хьи, фольклордин эсерар, иллаки эпос тарихдин хроника туш. Абуруз­ чпиз хас кьетІенвилер жеда. Гьави­ляй А.Агъаева кхьизва: “Абур гъилик авуна, илимдин жигьетдай ахтармишдай мумкинвал гьелелиг авачир шартІара “Шарвили” хьтин чІалан эсерри чи халкьарин­ къадимлу несилри тІебиат ва гьар йикъан вакъиаяр, обществода яшайишдин, хизандинни ацу­кьу­нин-къарагъунин къайдаяр, инсанрин рафтарвилерин, эдебдин, муьгьуьббатдинни дакІанвилин, дуствилинни душманвилин гьиссер художественный та-кьат­ралди, мифологиядин къайдайралди ва гьар йикъан яшайишда аннамишунин жуьреяр гьихьтинбур хьанатІа чирдай мумкинвал гузва”.

Фольклординни тарихдин ала­къайри, санлай къачурла, гегьенш ва муракаб месэлаяр къарагъарзава. И месэладал гьалтайла, гзаф уьлквейрин алимар ихьтин нетижайрал атанва: 1)  фольклор яратмишай ксари ам тарихдин гьакъикъат хьиз кьабулзавай; 2) фольклордин текстера авай тарихдин вакъиаяр ва тарихда яшамишай ксар фольклордин образар хьиз ваъ, тарих хьиз кьабулдайла, и карди кьил какадарзава; 3) фольклордин имаратрай къачур чирвилерикай гьакъикъи тарих чирдай вахтунда хийир къачуз жеда; 4) фольклордин ивиррикай тарихдин  чешмеяр хьиз менфят къачудайла, абур художест­венный образар тирди рикІелай алудна виже къведач; 5) фольклордин поэтикадикай хийир къачузвай тарихчийриз адан къанунар хъсандиз чир хьун герек я ва гьакІни тарихдин месэлайрикай рахазвай фольклористри тарихдин вакъиаяр дериндай чирун герек я.

И жигьетдай эпосдиз анализ гузвай А.Агъаева къейдзава: “Халкьдин къанажагъда  Шарвили лезгийрин тарихда хьайи вири чІехи вакъиайрин шагьид ва гьа вакъиайрин иштиракчи яз майдандиз экъечІзава. Халкьдин къанажагъда ам лезгийри ва къуншидаллай маса халкьари мусурман дин кьабулайдалай виликни, гьа дин кьабулайлани, Кавказ къачун патал арабринни хазаррин арада къати акъажунар кьиле фидалдини ва кьиле фейидалай гуьгъуьнизни яшамиш хьана. Шарвилиди, Тамерланан сан-гьисаб авачир кьван кьушунрин аксина женг чІугур Къванцин гададин къаматда аваз, душмандиз Дагъустандин дагълариз хкаж жедай рехъ атІа­най. Гуьгъуьнлай Шарвили Надир-шагьдин кьушунриз акси ягъунрик экечІна. Гьатта 1941-1945-йисарин Ватандин ЧІехи дяведин девирдин фольклордай, иллаки шелрай, чаз Шарвилидин эвер гунрин гел аквазва”.

А.Агъаева “Шарвили” эпос ахтармишунин карда арадал атанвай са бязи гьуьжет алай месэлайризни ачухвал гъанва.

Профессорди идеядинни эстетикадин рекьяйни, гьакІ ахлакьдинни тербиядин жигьетдайни и эпосдин гереквилиз чІехи къимет ганай. И ерияр фикирда кьуна, алимди къейднава: “Халкьдин художест­венный къанажагъда Шарвили дири-цицІи я, ам гьамиша гьа ихьтинди яз амукьда. Аквар гьаларай, и кардай руьгьди игитвилин эпосдилай гьакъикъи игитвилихъ,  ихьтин арачивал аваз, еримишун аквазва. И рекье гьиссер ахлакьдин жигьетдай михьи, эдеблу жезва. Гьикьван акьулди атІун тийидай хьтин лишанар квайди ятІани, Шарвили гьакъи­къи, жергедин инсанриз мукьва игитни я лугьуз хьунин себеб гьа им тушни кьван? Ам жергедин инсанрин неинки дуст ва арха, гьакІ абурун дамахни я”.

Алимди “Шарвили” эпос кІватІунин ва ахтармишунин карда лезги шаиррикай ва алимрикай Забит Ризванован, Байрам Салимован, Айбике Гъаниевадин, Фируза Вагьабовадин, Гьажи Гашарован ва масабурун  зегьметни къалурнава.

“Игитвилин эпосдилай — гьа­къи­къи игитвилихъ” макъала А.Агъаева икІ акьалтІарзава: “Игитвилин эпосдикай Шарвилидиз туькІуьрнавай чІалан гуьмбет хьанва, ам­­ма халкьдиз идалайни гзаф крар кІанзава, адан къамат скульп­­турадин памятникдани эбеди яз таз, яни игитвилин эпосни гьакъикъи игитвал зигьиндин къуватдалди алакъалу ийиз кІанзава. Гьакъикъи игитвиликай рахайтІа, адаз уьмуьрда гьамиша чка жагъизвайди я”.

Са шакни алачиз лугьуз жеда хьи, А.Агъаеван илимдинни эдебиятдин яратмишунар чи республикадин медениятдин ва илимдин уьмуьрда тарихдин кьетІен са вакъиа хьанай. Методологиядин рекьяй бинелувал, гьакъикъивал ва фикиррин деринвал профессор Агьед Агъаеван эсеррин асас кьетІенвилер я. Алимдин лайихлувилер къалурун патал са карни къейд хъувун лазим я: алай вахтуналди школайра ва вузра лезги шаиррин ва прозаикрин уьмуьр ва яратмишунар ва гьакІни фольклордин бязи месэлаяр чирун паталди Агьед Агъаеван эсеррикай хийир къачузвайди я. Адан макъалайри, очеркри ва монографийри лезги фольклордикайни литературадикай гзаф малуматар гузва. Абур алай девирдани чІехи гьевесдалди кІелзава.

Азиз Мирзебегов, филологиядин илимрин кандидат