Гатфарни гад  багъманчияр, саларбанар патал виридалайни  важиблу, гьа са вахтунда итижлу, рикI шадардай вахт. Чими йи­къар алукьайла, агьалийри чпин бахчайриз, да­чайриз еримишда, рикI алай майваяр, хъчар цада, зулун суфрайрик берекат кутун па­тал  кIвалахар башламишда. Гьайиф хьи, бе­гьер гьамиша гуьзлемишай хьтинди жезвач. Бязи вахтара, азарар-бизарар себеб яз, рикI алаз гелкъвез хьайи набататар бегьердив гьатта агакьни ийизвач. Гьаниз килигна, чна  багъда-бахчада зегьмет чIугвазвай чи агьалийриз куьмек патал жуьреба-жуьре багъманчийрин, саларбанрин  хийирлу меслятар чапзава. Бегьер хуьдай и къайдайрикай, белки, квезни менфят жен.

Умудлу такьат

1. Келемар шуькьуьнтрикай хуьн патал горчицадин кьурай гъуьр ишлемишзава. Ам жергейрин арайриз кIвахзава. Эгер марф къвайи­тIа, и серенжем тикрарзава. И гъуьр гьакIни некьияр, истивутар, бадамжанар шуькьуьнтрикай хуьн патални ишлемишиз жеда.
2. Кьурай горчицади набататрин нетIе­рикай ва цекверикай хуьнин кардани куьмек гуда. Винидихъ лагьанвайвал, жергейрин арайра кIвахда. Набататрин нетIерикай хуьз гор­чицадин къаришмадини хъсандиз куьмекда. 100 гр гъуьр 10 л це цIурурда, кьвед-пуд юкъуз тада. Ахпа хьайи къаришмадин кьадарда аваз михьи цик какадарда (1:1), са тIимил жими запунни яда ва  набататриз хъичирда. И къаришма вири набататриз ягъиз жеда, адакай зарар авач. Амма, къейд ийин, и къаришмади асул гьисабдай зиянкаррин вилик пад кьаз куьмекда. Эгер нетIерин кьадар гзаф ятIа, горчицадикай куьмек жедач.
3. Горчицадин къаришмади ичин тарцин бегьер недай зиянкардихъ (плодожорка), чил храдай кикIламдихъ, чичIекдин ва келемдин тIветIрехъ галаз женгинани куьмекда. Абурун вилик пад кьадай мад са рецепт ава: чи­чIек ва газар цадалди вилик лакариз кIарас­дин руьхъ ва горчицадин гъуьр какадарна (3:1) кIвахда. Набатат 5-7-см кьакьанвал аваз чиликай хкатайла, мад сеферда кIвахда. Ил­ла­ки чичIекдин ва газардин тIветIрекай хуьз хъсандиз куьмекда.
4. Горчицадин гъуьр колорадский пепедин аксина. Набататриз ам 7-10 йикъан вахтунда са сеферда ягъайла, зиянкар квахьда­. ИкI, кузвай цив ацIурнавай ведрода 200 грамм гъуьр цIурурда, са шумуд сятда тада, куьзда­,  хуьрек недай 5 тIуруна авай  9% сирке ва са тIимил жими запун  яда. Къаришма картуфрин кулариз хъичирда. ИкI авуртIа, пепедивай зиян гуз жедач.

Мад са  меслят — помидорар фитофторадикай хуьн патал  набататриз адетдин фурацилиндин къаришма ягъайтIа жеда. ИкI, фурацилиндин 10 таблетка 10 литр це цIурурда (сифтедай кузвай це). Хьайи къаришма  ми­чIи ва къайи чкада яргъалди хуьз жеда. Сифтедай ам помидорри цуьк акъуддалди са сеферда яда, кьвед лагьай сеферда майва кьурла ва пуд лагьайди — зулун сифте кьиляй, къацу помидорар аламайла.

Келемдин зиянкаррихъ галаз женг

Келемдихъ зиянкарар гзаф авач, амма абур вири “9 чан алайбур” я. ЧIулав чIутар, куквар, шуькьуьнтар, келемдин пепедин шарагар саларбанриз хъсандиз чида.

ЧIулав чIутар — куьлуь, хкадардай, чIулав зиянкар.  РикI алаз ада келемдин таза пешер  (вичин заланвилелай пуд сеферда артух кьадарда аваз)  неда, гьаниз килигна, ада гузвай­ зарар виле акьадайди я — пешер тIвек-тIвек жеда.

Куь  куьмекда?

—      Эгер квехъ хрун тавунвай кетен, ших ава­тIа, адалди келемдин штилар кIевирайтIа же­да. Са тIимил вахтунилай, набатат мягь­кем­ хьайила, ачухда — векъи пешер и зиянкарди недач.

—      Мукьвара цанвай штилрал руьхъ ва я руьхъни тенбекдин руг сад хьтин кьадарда аваз кIвахда.  Амма,  марф къвайила, яд гайила, и серенжем тикрарун лазим жеда.

—      Гьеле гатфарихъ фад лакара гатун серкер цада, абур чиликай хкатайла, патарив келемдин штилар акIурда.

—      И шутIраз къати ниэр кIандач, гьаниз килигна, дигидай циз пихтадин  ягъ (са ведро­диз 10-15 стIал) яда, гьакIни эвел кьиляй абур пластикдин бутылкайрин кьатIаралди  кIевирайтIани, хъсан жеда.

—      Набататдиз са тIимил вечрен тIекьер какадарнавай зайиф къаришма яда. Ада неинки шутIарикай хуьда, гьакI келем патал азотдин миянардай шейни жеда.

Келемдал жедай чепелукьар — лацу, къерехар чIулав, я тахьайтIа рехи рангарин гьашаратар. Абуру келемдин пешерин кIаник ка­каяр кутада,  хъипивал ва къацувал алай куквар акъатда.

Куь куьмекда?

—      Эгер куь бахчада хузар аватIа, абурув­ хийир гуз тур. Куьгьне мураба ва я шекер цик хуькуьрна, ширин яд келемриз хъичира. И ни­дал хузар кIватI жеда, абуру чпин шараг­риз­­­  куквар гузвайди я, гьавиляй келемар зи­ян­каррикай михьи жеда.

—      2 истиканда авай руьхъ ва 1 тIуруна а­вай жими запун (дегтярный шампунь хьайи­тIа, мадни хъсан я) 10 литр циз вегьеда ва суткада тада. Ахпа къаришма келемриз яда.

—      Помидоррин кьенерин ва чичIекдин хъуьруьшрин къаришма гьазура. Ада чепелукьар таниш тушир нидалди чукурда. 1 литр­дин банкадавай хъуьруьшрал  2 литр кузвай яд иличда ва 2 суткада тада. Ахпа кьадар­ 4 литрдив агакьарда ва са тIурунавай жими запун яда. Помидоррин чIунарин ва я кIаник квай хилерин 1,5-2 кг-дал 5 литр  кузвай яд илич­на­, 3-4 сятда тада.  Ахпа 3 сятда ргада, куьз­да­ ва кьве сеферда гзаф яд хъияда. Набататдин пешерал хъсандаказ алкIун патал иш­лемиш­далди вилик адаз 20-30 гр запун яда.

—      Келемдин пешерал тIуьниз ишлемишдай адетдин  сода кIвахда. Куквариз ам лап такIан я, набататдиз са зарарни авач.

Шуькьуьнтривай виниз тир чимивилиз дурум гуз жедач. И делил абурун аксина иш­ле­мишайтIа жеда. Яд 40 градусдив агакьдал­ди чими ийида ва келемдин кьилерал винелай иличда.  Келемдивай лагьайтIа, 60 градусдив агакьна чимивал эхиз жеда. Ихьтин се­ренжем нянихъ геж авуртIа хъсан я, а чIа­вуз зиянкарар пешерин винел экъечIзава.

Мад са куьгьне къайда: стакандин кьудай са паюна авай сирке (9%) 1 ведрода авай цик какадарда ва нянихъ и къаришма келемрин винелай цада.

Афнияр  вири азаррикай хуьн патал 1 литр цIвегь ва  20 стIал йод 10 литр циз яда, хъичирда. Абур бегьердал атун  патал 1 ведро циз 1 литр нек яда ва пунариз цада.

Менфятлу я

—      Аммиак — хуьрекдин 2-3 тIу­руна авайди 1 литр циз яда, некьияр (цуьк акъуддалди) чичIек, серкер вири зиянкаррикай хуьда.

—      Марганец —  къаришма накьв бактерийрикай ва грибокрикай хатасуз авун патал ишлемишда. Зайиф къаришмадал газаррин рикI ала.

—      Серкин къаришма — 4-5 силихдиз 1 литр кузвай яд яда, 20 декьикьада тада, хуьрекдин­ 1 тIуруна авайди 1 литр циз яда ва вири жуь­ре­­дин набататар дигида.

—      Алоэдин миже — михьидини, яд янавай­дини — тумар це тун патал.

—      Цуьк акъудун ва бегьер кьун патал — 1 гр борный кислота 1 литр це цIурурда, винелай хъичирда.

—      Тарарин, къелемрин хилер атIай чкайриз зеленка ягъайтIа жеда.

Истивутар

Истивутар фараш ва булдаказ бегьер алайбур хьун патал абур бананрин къаришмадалди миянариз жеда. 3 литрдин баллондин са пай бананрин чкалралди ацIурда, амай кьатIуна яд цада ва 2 юкъуз тада. Ахпа и къаришма 1 ведро циз хъияда. Калийдалди­ девлетлу и къаришмадалди помидорар мия­нарайтIани жеда. Анжах са шартI: чкал алуддалди вилик бананар кузвай целди чуьхуьда.­

Цуьк акъудзавай вахтунда: 100 литрдин  чанахдиз 5-6 кг таза вергер, дамард пешер, некIед хъчар, 10 л кьук ва 10 тIуруна авай руьхъ вегьеда, ахпа цивди ацIурда, хуькуьрда ва са гьафтеда тада. Хьайи къаришма ­дигидайла ишлемишда — 1 кул-кусдиз 1 литр. Амай кьадардалди  майвайрин маса культураяр миянарайтIа жеда.

Бегьер гъиз башламишайла: 100 литрдин чанахдиз 5 л тIекьер ва 10 л кьук вегьеда,  ахпа цивди ацIурда, хуькуьрда ва 4-5 юкъуз тада. Хьайи къаришмадалди исти­ву­тар миянарда (1кв. метрдиз 5-6 л). Сезондин вахтунда и серенжем 4-5 сеферда тикрарда. Къаришма гьамиша чил ламу тирла­ ишлемишда, арада 10 йикъалай тIимил тушиз  вахт аваз.  Идалайни гъейри, цуьк акъуд­завай ва бегьердал атай вахтунда кIарасдин руьхъведалди (1кв.м. накьвадиз 1-2 стакан­да­ авайди) кьуру миянарунар авуртIани жеда.

Помидорар

Сад лагьайди: помидорар ачух чиле цайи йикъалай башламишна, августдин юкьваралди гьар 2 гьафтеда са сеферда миянарун лазим я. Рецептар:

а) 1 ведрода авай циз 4 стIал йод вегье­да ва и яд гьафтеда садра ишлемишда (гьар садаз 2 литр). И серенжемдин нетижада майваяр чIе­хибур ва фад битмиш жеда;

б) 10 литр циз 20 стIал йод ва 1 л цIвегь  цада. И яд набататрин пунариз цайитIани, абурун винелай хъичейтIани жеда — ада помидорар жуьреба-жуьре азаррикай, гьа жергедай яз фитофторадикай  хуьда.

в) 100 гр кIеви хемир (дрожжар), 2 тIуру­на авай шекер 5 литр циз вегьеда, ругун (брожение) куьтягь жедалди тада, ахпа ам михьи  цик какадарда (1:3) ва набататдин пунариз цада. ИкI миянаруникди помидоррин майваяр екебур, абур фарашбур жеда. ГьакIни лацу фу са суткада це туна, ахпа и яд помидорриз гайитIа хъсан я. Помидорриз лацу фу, афнийриз чIулав фу кIанда.

Фитофторадикай хуьн патал  помидорриз гьафтеда садра йод янавай некIедин къаришма хъчирда: 10 литр циз 1 литр нек ва 15 стIал йод яда. Къаришма булдаказ хъичирда­.­

Бул бегьер вахчун патал меслятар:

1. Помидоррин бегьерлувал хкажун патал, кьвед ва пуд лагьай хилери цуьк акъуддайла, набататдиз борный кислотадин зайиф­ къаришма ягъайтIа хъсан я. Борди бегьер кьаз куьмекда. Идалайни гъейри, ада майвайрин ширинвал хкажда. И меслятдал амал авуна, квевай бегьерлувал 20 % хкажиз жеда. Рецепт: борный кислотадин гъуьруьн 10 гр 10 литр це цIурурда. 1-2 сеферда хъичирун бес я.
2. Дувулар — гьикьван гужлубур хьайитIа, гьакьван гзаф бегьер гъида. Дувулар гужлу авун патал абуруз накьв гана кIанда. Инани вичин сирер ава. Накьв гунин серенжем дуву­лар йигиндаказ экъечIзавай вахтунда кьилиз­ акъудна кIанда. Кар ана ава хьи, набатат ва адан дувулар нубатдалди экъечIзава. Накьв гана кIанзавай вахт набататди вичи  къалур­да:­ чIунарал гуьзчивал ая. Чилин патавай тандал  гъвечIи тIурар акъатайла, накьв гудай вахт алукьзава (анжах — ламу накьв, кьурайди — ваъ). Кьвед лагьай сеферда и серенжем тандин ранг къацудалай  вилидал дегишарайла тикрарда.
3. Бегьердал атайла, помидоррин кьенерин кIаник, ламу чилел кьурай руьхъ (1 кв.м 3-4 тIуруна авайди) кIвахда. Ида майвайриз ширинвални гуда. Руьхъведалди 2 гьафтеда садра миянарда.

2 л банкада авай  руьхъведал 5 литр кузвай яд иличда, къайила, цин кьадар 10 литр­див­ агакьарда ва 10 гр борный кислотадин гъуьр, 10 мл йод (са флакон) вегьеда. 1 сут­ка­­­­да тада. Хьайи къаришмадиз 10 сеферда артух яд яда ва гьар садан пуназ 1 литр цада.

Эхирдайни  помидорар миянардай мад са рецепт: 1 ведрода авай фид, 2 лопаткадал алай руьхъ, 2 кг хемир, 3 литр цIвегь, 1 ведро таза вергер. Вири какадарда, цивди ацIурда ва 2 гьафтеда тада. Ахпа и къаришмадин 1 литр 10 литр цик какадарда ва 7-10 йикъа 1 се­ферда пунариз цада.

Тежрибалу саларбанри лугьудайвал, помидорриз “кьуру кьил ва кьежей кIвачер”  кIанда. Гьаниз килигна, бул бегьер вахчун па­тал вахт-вахтунда яд гун чарасуз я.

Жасмина Саидова