Инсаниятдин тарихда неинки зурба вилаятриз, пачагьлугъриз, уьлквейриз, гьакI халкьариз, кьилди-кьилди инсанрин кьисметдизни таъсир авур гзаф вакъиаяр кьиле фена. Бязи вахтара абуру мусибатдин нетижайриз, телефвилериз, барбатIвилериз рехъ ачухнатIани, инсаниятдиз виликди фидай мумкинвал гана. Дагъларин уьлкведин тарихни ажайиб, кьетIен вакъиайралди девлетлу я. Абурукайни къейд авуниз лайихлубур, къенин чи девирдихъ, халкьарин кьисметрихъ галаз алакъалубур ХIХ ва ХХ асирра арадал атана.
Кьиблепатан Дагъустандин чилер патал Къизил Ордадин, Ирандин, Туьркиядин, Ширвандин шагьрин, ханарин, султанрин арада кьиле фейи бягьсерилай, чапхунчи гьужумрилай, пара телефвилерал гъайи женгерилай гуьгъуьниз майдандиз Урусатдин пачагьлугъ экъечIнай. Адан къуват гьис авур Иран, Туьркия чпин вилер лезги чилерихъай атIуниз мажбур хьана. 1811-йисуз урусрин генерал Хатунцеван кьушунди Персиядин къаюмвилик квай Сурхай-хандиз вижевай кар кьуна. Шихидхуьруьн ва Татарханрин мулкара кьиле фейи женгера урусри Сурхай-хан кIеве туна ва ам сифте Кьурагьиз, анайни Къазикъумухдиз катна. 1812-йисуз, Урусатдин пачагьлугъди Куьредин ханлух вичин къаюмвилик кутуна. Адак Гуьнедин, Къутур-Куьредин, Кьурагьрин, Агъулрин, РичIарин, Хивдин мулкар акатзавай. 1865-йисуз Урусатдин пачагь II Александран реформаяр себеб яз, ханлух Куьредин округдиз элкъуьрна. Адак Кьурагьрин, Къутур-Куьредин, Гуьжитдин, Кьиблепатан Табасарандин наиблухар ва Улус магьал акатна.
1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз округда зегьметчи инсанрилай истисмарвилин зулум алудай дегишвилер кьиле фена. 1929-йисан 3-июлдиз ВЦИК-дин Президиумдин къарардалди Куьре округ амукьнач, адан мулкара Кьасумхуьруьн, Кьурагь ва са тIимил геж хьиз, Хив, Агъул районар тешкилна. А чIавуз Кьасумхуьруьн райондик гилан Мегьарамдхуьруьн райондин мулкар, Кьурагь, Хив ва Табасаран районрин бязи чилер ва хуьрер акатзавай. Ам республикада лап чIехи районрикай (ана хуьрерин 53 совет авай) сад тир.
Къе саки виридаз чизвайвал, 1969-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан 100 йисан юбилейдин гьуьрметдай район шаирдин тIварунихъ яна. Район Кьурагь, Хив, Мегьарамдхуьруьн, Табасаран ва Дербент районрихъ галаз сергьятламиш хьанва.
Жуван халкьдин, райондин, хуьруьн, гьатта тухумдин тарих чир хьунихъ еке метлеб ава. Са вахтара и важиблу месэладиз фикир гузвачир, гьавиляй чавай чи тарихдиз талукь гзаф делилар къакъатна. Къе чи буржи гъиле гьатнавай тарихар гележегдин несилрални агакьарун, район патал зегьмет чIугур, хайи макандай акъатай машгьур инсанрин баркаллу крар рикIел хуьн ва абадвилихъ, мублагьвилихъ фейи абурун рехъ давамарун я.
Большевикрихъ галаз санал дагъвийри хуьрера цIийи уьмуьр арадал гъунин серенжемра гьевесдивди иштиракна. Зегьметчийрин азадвал, абадвал патал бязибуру чпин чанарни къурбандна. Ахьтин рухваяр рикIелай ракъурун кутугнавач. Къазимегьамед Агъасиев, Юсуф Герейханов, Тарикъули Юзбегов, Къазибег Акимов, Абдусемед Мурсалов, Абдулбари Къазибегов, Аллагьверди Акимов, Гьажимет Сафаралиев, Малла Кюринский, Мегьти Мирзабегов ва масабур гьахьтинбурун жергедай я.
ХХ асирдин Гомер себеб яз райондиз советрин машгьур писателар Сергей Михалков, Николай Тихонов, Владимир Луговской атанай. Абуру Сулейманан шииратдиз еке къимет ганай. РикIел хкун лазим я хьи, Куьредин чилел пачагьдин девирда Бестужев-Марлинскийни, Александр Дюмани, Михаил Лермонтовни, дагъвийрин чIалариз виликди фидай рехъ ачухай Усларни атанай.
Уьлкведа кьиле физвай дегишвилерихъ, арадал къвезвай вакъиайрихъ галаз санал Сулейман-Стальский райондини, четинвилер, азиятар, жуьреба-жуьре имтигьанар алудиз, виликди еримишна. Ватандин ЧIехи дяведин йисарани зегьметчийри гьам женгера ва гьам зегьметда гьунарлувилер къалурна. Ватан немсерин чапхунчийрикай хуьз, 4 агъзурдав агакьна районэгьлияр фена. Кавказ кьаз алахънавай фашистриз акси сенгерар туькIуьрунин карда райондин 3000-далай гзаф агьалийри иштиракна.
Дяведилай гуьгъуьнин йисара районди экономика, яшайиш, культура вилик тухуниз мадни артух фикир гана. И кардик райондиз вири йисара регьбервал гайи руководителар Мегьамеднаби Набиева, Гьажи Аликберова, Фрид Кисриева, Мамед Багъирова, Рамазан Юсуфова, Ибадуллагь Керимова, Шафидин Рзаханова, Абдулмуталиб Садикьова, Шихбала Гьажибабаева, Зейдуллагь Мегьтиева, Сиражудин Эльдарова, Ибадуллагь Тагьирова, Алимет Мейланова, Мусаиб Агьмедова (КПСС-дин райкомдин 1-секретарар), Абдулбари Къазанбегова, Шафидин Рзаханова, Абас Исмаилова, Мухтар Талибова, Агъахан Селим-огълиди, Алимет Мирзаметова, Азиз Мурсалова, Исмаил Вагьабова, Абдуллагь Гьабибова, Мамед Гьажиагъаева, Исмаил Сулейманова, Саид Омарова, Яхшихалум Жабраиловади, Пирмет Мейланова, Батман Салманова, Азим Шагьпазова, Камал Камалова, Исмаил Исмаилова, Рамазан Эминова, Даир Османова, Рудин Абакарова (райисполкомдин председателар), Рудин Абакарова, Зайнудин Саругъланова, Гьамидэфенди Нежведилова, Низами Бутаева, Имам Яралиева (райадминистрациядин кьилер) чпин пай кутуна. Къе райондин кьиле Нариман Абдулмуталибов акъвазнава, ада вири агьалийрихъ галаз санал район абадвилихъ, мублагьвилихъ тухузва.
Къе Сулейман-Стальский район республикадин чIехибурукай, экономика, культура йигин еришралди вилик физвай, агьалийрин агьваллувал къвердавай хъсан жезвай районрикай сад я. 16 администрациядик 39 хуьр акатзава. Анра 60 агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезва.
Зегьметчияр гзафни-гзаф хуьруьн майишатдал машгъул жезва. Районда хуьруьн майишатдин 27 кархана, 1009 фермервилин, 20942 куьмекчи майишатар ава. Агьалийри техил, емишар, салан майваяр, ракъинин кагьрабаяр битмишарзава, малдарвилин суьрсет арадал гъизва. Гьа са вахтунда ина промышленностдин хилер гегьеншаруниз, агьалийриз кIвалахдай алава чкаяр арадал гъунизни кьетIен фикир гузва. Республикадин Гьукуматди агьалийри гьар са хиле чIугвазвай зегьмет ара-ара къейдни ийизва. Райондин уьмуьрдикай, яшайишдикай, гъиле кьазвай крарикай чна муниципальный тешкилатдин кьил Нариман Абдулмуталибовахъ галаз са шумудра суьгьбетар авуна. Абурукай бязибур къе рикIел хкун чарасуз я.
— Чи кьилин девлет зегьметдал рикI алай инсанарни берекатлу чилер я. Бегьер гъидай са чIиб алай чилни, ишлемиш тийиз, гьакI амукьун — им чун патал зиян я. Чун исятда иесийрив виридав чпин чилер менфятлувилелди, чеб ва район патални, ишлемишиз таз алахъзава. Ихьтин кIвалахди хъсан нетижайрални гъизва. Саки гьар йисуз районда 30 агъзур тонн салан майваяр, 15-17 агъзур тонн емишар, 7-9 агъзур тонн ципицIар ва гьакI агъзур тоннралди къарпузар, буранар, картуфар, техил, як, вирт, нек ва маса суьрсет гьасилзава, — къейдна ада.
Нариман Шамсудиновича лагьайвал, пак ва берекатлу чилел вири вахтара истеклу, намуслу, жемятар, халкь, ватан патал зегьмет чIугур лайихлу, баркаллу рухваярни рушар хьана. Абур къе акьалтзавай несил хайи маканрал, уьлкведал, зегьмет чIугунал рикI алаз тербияламишунин, вердишарунин, къени крарал руьгьламишунин карда еке чешне я. Райондай акъатнавай ихьтин зурба, машгьур инсанрал гьикI дамахдач: Етим Эмин, Алкьвадар Гьасан эфенди, СтIал Сулейман, Генрих ва Готфрид Гьасановар, Зияудин Эфендиев, Абдулкъадир Алкадарский, Мегьамед-Гьанифа, Гьажи-Къурбан ва Рагьман Шайдаевар, Гъалиб Садыкъи, Сабир Къехлеров, Имам Яралиев, Абуталиб Абилов, Амри Шихсаидов, Абдусалам Гьуьсейнов, Камалдин Гьажиев, Сергей ва Михаил Меликовар, Тагьир Эминов, Азим Ярагьмедов, Энрик Муслимов, Мегьамед Мегьамедов, Мегьамед Оружев, Радим Халикьов, Назим Ханбалаев, Зияудин Пулатов, Куйбыш Исабегов, Гьамидуллагь Мегьамедов, Велихан Шайдаев, Рабият Исакьова, Абидат Рагьимханова, Унейзат Мейланова, Пенкер Авчиева, Руслан Къадимов, Талиб Букаров, Алибег Фатагьов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Абдулбари Магьмудов, Пакизат Фатуллаева, Сажидин, Абдуселим Исмаилов, Шагьабудин Шабатов, Абдулфетягь, Фейзудин Нагъиев, Майрудин Бабаханов, Нажмудин Шихнабиев, Абидин Камилов, Тажидин Мегьамедов, Сейфуллагь Керимов, Рена Эфендиева, Маина Абдулмуталибова, Ифрат Кьасумов, Вирзант Мегьамедов, Керим Керимов, Жавид Садыкъи, Абдулкъадир Сайдумов, Эседуллагь Наврузбегов, Халисат Буржалиева, Мегьти Жамалдинов, Мирзабег Мирзабегов, Расим Жабраилов, Ибрамхалил Рамазанов, Ярагьмед Ярагьмедов, Шабан Муслимов, Тамара Исрафилова, Керим Камилов, Бесхалум Гьажиева, Омар Меликов, Эрзиман Османов, Арзуман, Сейранат Нажафова, Юрий, Тельман, Аслан Къурбановар, Алим Селимов, Малик Тагьирбегов, Рамидин Къазиагьмедов, Альберт Селимов, Икрам Алискеров, Эльдар Гьажимегьамедов…
— Малум кар я, Сулейман-Стальский райондин багъманчийри советрин девирда зурба бегьерар къачузвайди тир, — давамарзава суьгьбет Н.Абдулмуталибова.- И хел вилик тухудай мумкинвилер саки вири хуьрерихъ ава. И кар фикирда кьуна, чна къелемлухар арадал хкизва. Анра ичерин, машмашрин, чуьхверрин, шефтелрин, хутарин ва гьакIни чIуру емишрин къелемар чIехи ийизва ва республикадилай къецени маса гузва.
Райондин экономика вилик тухуник майвачийрини чпин пай кутазва. Са шумуд хуьре КФХ-рин иесийри теплицайрин комплексар кардик кутунва. Саларбанри гьасилзавай помидорар, афнияр, къарпузар, буранар, истивутар чкадин агьалийри, гьакI Дербентдай, Избербашдай, Махачкъаладай, Хасавюртдай, масанрайни къвез, маса къачузва. ИкI, чилел машгъул жезвай майвачийрив хъсан къазанжиярни агакьзава.
Уьзуьмчивал къазанжияр ва кIвалахдин гзаф чкаяр арадал гъизвай хел я. Гьавиляй районда ципицIлухрин майданар гегьеншарун патални серенжемар кьабулзава. Алай вахтунда ракъинин кагьрабаяр гьасилзавай багъларин кьадар 2000 гектардив агакьзава.
Инал заз са кар иллаки къейд ийиз кIанзава. Чи районэгьлийри, бубайрин ирс давамарун яз, нехв битмишарзава. И кардал “ЧIахар” ООО машгъул жезва. Исятда бязибуру, кIвалах авач, машгъул жедай кар гьатзавач лугьуз, багьнаяр акъудзавай чIавуз, ООО-дин зегьметчийри 120 гектар гъилик авуна, ана нехв цаз, битмишариз, райондин тIвар виниз акъуднава. Гьа им чи ва Дагъустандин брендрикай сад я лагьайтIа жеда. Нехуьн чIахарралди ксари вири Дагъустан таъминарзава, и продуктдихъ игьтияжни ава. Ерилу техил ООО-ди “Гележегдин сагълам хуьрек” лишандик кваз гьасилзава.
Эгер хиве кьуртIа, им са акьван регьят месэла туш. Амма чи бахтуни гъизва лагьайтIа жеда. Райондай акъатнавай ва чкадал, гьакI республикадилай къецени чпин кеспидин рекьяй, карчивиляй еке дережайрив агакьнавай важуван макандихъ рикI кузвай ксари хайи хуьрерин чин хъсан патахъ дегишарун патал хсуси такьатар харжзава. Заз къе абуруз виридаз рикIин сидкьидай сагърай лугьуз кIанзава. Абуру маса ватандашризни чешне къалурзава эхир.
Чна виликамаз инвестицияр кардик кутадай майданарни гьазурзава. Гьа са вахтунда районда чилин инвестицийрин фондни тешкилзава. Исятда инвестицийрин проектар патал ишлемишдай 300 гектар чил тайинарнава. РД-дин Кьилин кар алай проектрин бинедаллаз чна 2 миллиард манатдин къимет авай инвестицийрин 39 проект туькIуьрнава. Абурукай чIехи пайни агропромышленный комплексдиз талукьбур я. Районда 50 агъзур тонн емишар кьабулдай алай девирдин гьамбархана эцигун патал ахтармишунинни проектдин кIвалахар инвесторри гъиле кьунва. Ахьтин чIехи кархана са куьруь вахтунда арадал къведач, паяралди кардик акатда: сифте, месела, 5000 тонн кьабулдай ва хуьдай чкаяр гьазур жеда, ахпа мад ва мад тамамдаказ кьилиз акъатдалди.
Райондин экономикадиз герек пулар гъун патал чна Россиядин Федерациядин госпрограммайра, республикадин компанийрин ва корпорацийрин инвестицийрин программайра иштиракзава. РД-дин газификациядин, электрификациядин, мелиорациядин ва рекьерин майишат вилик тухунин программайрик чи райондиз талукь дегишвилер кухтунин патахъай РД-дин гьукуматдиз ара-ара теклифар гузва.
Разивилелди лугьуз кIанзава хьи, алатай йисуз инвестицийрин гьисабдай чна хейлин кIвалахар тамамарна. ИкI, Кьасумхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин патав футболдин майдан туь-кIуьрнава. Сардархуьре ва КIвар-чагъа спортдин комплексар эцигнава. Кьасумхуьрел керпичрин завод кардик кутунва. ДаркIуш-Къазмайрал чкадин агьалиди аялрин бахча патал дарамат эцигзава. Цмурдал женгерин тарихдин музейдин дарамат ачухна. “Терсепул” базар кардик кутуна. Районда тротуардин плитаяр, шлакоблокар акъуддай, пластикдин дакIарар, ракьун варар туькIуьрдай цехар хьанва. Райцентр аваданламишун патал хейлин кIвалахар ийизва, куьчейра къир цазва, тротуарра плитаяр, куьчейра эквер твазва, паркар, аллеяр арадал гъизва. Вири и крариз инвесторри миллионралди пулар харжзава. Газдалди, целди таъминарун, рекьер туькIуьрун, хуьрер аваданламишун патал гъиле кьунвай маса крарни акьалтIардай мумкинвилер жагъурзава.
Инсанар кIвалахдалди таъминаруникай рахайтIа, им са туьквенрин кьадар гзафарун туш. КIвалах гузвайди я вилик фенвай хуьруьн майишатди, заводри, маса карханайри. Виликдай районда авай карханайрикай са Ричал цин завод амукьна. Ам себеб яз, ЯркIи дередин хуьрерал чан алама лагьайтIа, гъалатI жедач. Заводди инсанриз кIвалах гузва, республикадиз — хейлин налогарни.
Районда ийиз алакьнавай хийирлу крариз талукь мисалар мадни гъиз жеда. Ина республикада мад авачир хьтин агъзур гектар кьунвай шпалеррин багъ жеда. Виниз тир технологийрин чIехи производство, йисаралди гадарна, баябанлухдиз элкъвенвай чилерал арадал гъанва. Райондин дагълух пата шуьмягърин чIехи багъни кутазва. Имни икьван чIавалди тахьай са цIийивал я. Инвесторриз ана шуьмягъар гьялдай гъвечIи кондитерский фабрика эцигдай фикир ава. Районда федерациядин дережада маса гузвай: пуд жуьредин продукция гьасилзава, ричал яд, “Мевер” заводдин яд, нехуьн чIахар. Умудлу я, гележегда абурун кьадар артух жеда.
Алатай йисуз чна эхирни Эминхуьре 2010-йисуз эцигиз эгечIай школа ишлемишиз вахкана. КIварчагъ дередиз — им гьеле чи бубайрин мурад тир, алатай асирдин юкьвара кIвалахрикни экечIнай — дигидай яд атана. Кьасумхуьр хъвадай цин патахъай дарда гьатнавай. Ам къачузвай чешмейра яд тIимил, агьалийри ишлемишун артух хьанвай. Гила иниз СтIал вацIай яд гъизва. Яд къачудай ва михьдай тадаракар, пуд йикъан къене виш агъзур касдиз бес жедай цин чанар эцигнава, кьве километрни зураз турбани тухванва. Райцентрадин агьалийри цин патахъай кьитвал гьисс хъийидач. Лагьана кIанда хьи, республикадин цIийи руководство чи дердийрин гъавурда акьазвайвиляй чалай са йисан къене и кьве чIехи проект тамамариз алакьна, пуд лагьайдини кьилиз акъудзава. Инал лугьун лазим я хьи, чи кIвалахрал кIукI гъунин кардик зи заместителар Лацис Оружеван, Саид Темирханован, Абуталиб Фатулаеван, Аким Жаватован, администрациядин вири къуллугъчийрин, Штибег Мегьамедханов кьиле аваз собранидин депутатрин, хуьрерин муниципалитетрин кьилерин ва вири районэгьлийрин пай ква.
Сулейман-Стальский районда промышленностдин карханаяр артухарун ва гьа идалди кIвалахдай алава чкаяр арадал гъун патал виле акьадай чалишмишвилер ийизва. Алай вахтунда районда промышленностдин цIуд карханади кIвалахзава. Абуру недай-хъвадай шейэр, эцигунардай материалар гьазурзава, хуьруьн майишатдин суьрсет гьялзава. Агьалийрин къуллугъда гьакI пекарнияр, регъвер, кIвачин къапар цвадай, ремонтдай, дакIарар гьазурдай цехарни акъвазнава.
Милли культурадин месэлаярни чи гьар йикъан гуьзчивилик квайди я. Алай девирда а месэлайрин важиблувал виринра аннамишзава. Жуван халкьдин бинеяр чирун, бубайрин ирс, адетар, къанун-къайдаяр хуьн, хайи чIал — вири и девлет акьалтзавай несилрал агакьарунилай важиблу вуч ава! Муниципалитетди тайинарнавай махсус программаяр кардик ква. Эхь, чалай алакьай, гьатта вири халкьдиз раиж хьайи, рикIел аламукьдай крар ава. Инал абурукай мад сеферда рахан тийин. Чи район арифдарринни шаиррин макан яз гьавайда гьисабзавайди туш. Районда культурадин хиле кIвалахзавай, алакьунар авай, яратмишзавай ксарин жергеяр къалин я. Культурадин мярекатар датIана кьиле физва. Чун абурун ери хъсанариз алахъзава. КIанзавайди абуру инсанрин къанажагъдиз хъсан таъсир авун, бейнида амукьун я.
— Нариман Шамсудинович, алай вахтунда лап са гъвечIи кар авунни финансрин такьатрихъ галаз алакъалу жезва. Пудкъад агъзурдалай виниз агьалияр яшамиш жезвай районда экономика, яшайиш, культура вилик тухун патал гзаф кьадарда пулар герек къвезва. Федеральный, республикадин бюджетрайни абур бес кьадарда агакьзавач. Амукьзавайди чкадин бюджет дулу авун я.
— Гьахълу месэла я, чкадин бюджетдин мумкинвилер зайифбур хьуни, гьелбетда, чун кIеве твазва. Ихьтин гьалдай экъечIун патал эхиримжи йисара чна чкадин бюджетдиз артухан пулар къведай рекьер жагъурзава. 2008-йисалай райондин бюджетдиз къвезвай налогрин кьадар артухардай ведомствойрин уртах комиссия кардик ква. Ада пландин бинедаллаз бегьерлудаказ кIвалахзава ва чпин хивевай везифаяр вахтунда, намуслувилелди кьилиз акъудун хуьрерин администрацийрин кьилерал, карханайрин, майишатрин, идарайрин руководителрал, карчийрал тапшурмишзава. Ида виле акьадай хьтин нетижаярни гузва. Эгер 2007-йисуз райондин хсуси доходри 17,8 миллион манат тешкилнайтIа, алай вахтунда и рекъем 40 миллиондилай алатнава. Эгер 2012-йисуз сад авунвай бюджетдиз 34242 агъзур манат налогар атанатIа, гила кIватIзавай налогри 60 млн манат тешкилзава.
Райондин бюджет арадал гъуник “Рычал-су” ОАО-ди, “Мевер”, “Чешне”, “Дарк” ООО-ри еке пай кутазва. “Мевер” карханадихъ виликди камар къачудай еке мумкинвилер ава. И йисара заводдихъ 5 агъзур квадратный метрдин майдан авай кьве корпус акал хъийида. Инвесторри и кар патал герек кьадар пулар чара ийизва. Администрациядин дараматни эцигна куьтягьда…
Агьалийрин сагъламвал мягькемарунин, райондиз туристар желб авунин кIвалахарни тухузва. ИкI, “Кпул-ятар” санаторийдин къвалав Европадин дережа авай, сагъламвал мягькемардай центр эцигзава. “ЦIаяр-цик” чкада спортдинни сагъламвилин ва мугьманханайрин комплекс эцигун патал майдан гьазурзава. “Шарвилидин памятник» тIвар алаз культурадинни машгъулардай комплекс эцигиз гъиле кьунва. Са рахунни алач, райондин администрацияди гъиле кьунвай крар вири кьилиз акъатда, инсанриз кIвалахдай чкаяр ва райондин бюджетни дулу жеда, агьалийрин гьал-агьвални хъсанвилихъ элкъведа. Инсанар чебни паталай тамашзавай гуьзчийриз элкъвена кIандач. Район вири рекьерай вилик тухун патал гьар сада, вичин алакьунрикай, чирвилерикай, мумкинвилерикай менфят къачуна, зегьмет чIугуна, къуьн кутуна кIанда.
Чи мурадни, гьелбетда, чIехи райондихъ мадни агалкьунар хьун, ам виликди фин, агьалийрин дуланажагъ къвердавай хъсан хьун я.
Нариман Ибрагьимов