Гьар са хуьруьхъ вичин тарих, уьмуьрдин кI­а­­­луб, вафалу рухваярни рушар ава. Цмуррин хуьруь­кайни гьа икI лугьуз жеда. Адахъ вичиз хас ли­­шанар­ ава. Ам ЧкIар, Хъалхъамар, ЧIуру салар лу­гьу­дай чкайрал алаз тахминан 300 йис кьван хьанва. И кардин гьакъиндай сурарин къванерал, лап куьгь­не­ кIвалерал алай тарихдин кхьинри, кIвалерин хан­дакI­рикай жагъанвай ракьун пулари шагьид­вал­зава­.

“Цмур” гаф “Чмур” гафуникай хьанвайди яз гьи­­са­биз жеда. “Чмур” — чуьнуьх жедай, кул-кус, руг агалт­навай чкадиз лугьудай.

Цмурар гьа хуьруьз агакьдалди санайни таквадай, тамарин, вацIарин, дагъларин юкьва авайди тир лугьуда. Ам виликдай Кьасумхуьрел гьафте-ба­зардиз къвезвай агъулрин, табасаранрин, лакрин­, даргийрин рекьер санал ацалтзавай чка тир. Дагъла­рай Кьасумхуьрел парар алай балкIанар, ламар гваз эвичIдайла ва элкъвена хъфидайла, къулай чка тирвиляй, адет яз, инал ял ядай, йиф ийидай, юргъунвал рекьидай ва экуьнахъ фад рекье­ гьатдай. И крари, аквадай гьаларай, цмурвийрин яшайишдиз, майишатдиз, культурадиз таъсирнай.

Цмуррин социально-экономический, культура­дин­ дережа хкажуниз куьмек гайи делилар мадни ава. И хуьр Куьре округдин Къутур-Куьре участокдин­ административный центр тир. Хив райондин ­Ар­хитI, ЗахитI, Тркал, Камархуьр, ЦIинитI, Цнал, Цлахъ, Фригъ, Кашанхуьр, ЧIилихъар, Кьасумхуьруьн райондин Ичинар, КуркIурхуьр, Агъа Макьар, Рухун, Хпуьхъ, ЦицIигъ, КIеле, ЧIилихъ, Мехкергъ, Чуьх­­вер­хуьр, Хутаргъар, Ивигар, Ялцугъар, Кьеан, КIахцугъ, Качалхуьр, Алкьвадар, Сийидар, Сардархуьр, Векьелар, Кьурагь райондин КьепIирар, КIирияр, Ругунар, Штулар, Шимихуьр, Вини Ма­кьар, центр Цмуррин хуьр яз, Къутур-Куьре участок­дик акатзавай. Администрация участокдин начальникдикай, цIуд кас нуькверрикай, мирзедикай (секретардикай), советникдикай (меслятчидикай) ва ашпаздикай ибарат тир. Чеченви Бараев, даргиви Дарчиев, Алкьвадар Гьасан эфендидин хва Абумислим, кашанхуьруьнви Али ина хьайи начальникрикай, кьасумхуьруьнви Мирзе Абасан Мегьамед гзаф савадлу мирзейрикай сад, цмурвияр Аливерди, Неби, Эфенди, Гьажибала, куркIурхуьруьнви Шихбала ва хейлин масабур ина хьайи нуькверрикай я.

Винидихъ тIварар кьур хуьрерай Цмурдал арза-ферзедиз инсанар мукьвал-мукьвал къведай. Сифте абур советникдин (меслятчидин) патав фидай. Советниквиле ина гзаф вахтунда тIвар-ван авай жерягь Гьажи-Кьасуман хва, Гьасан эфендидивай тарс къачур цмурви Къазимегьамед хьанай.

Магьсулдарвални малдарвал цмурвийрин хуьруьн майишатдин кьилин хилер тир. Итимрин чIехи пай йисан фесли вахтара, жуьреба-жуьре кIвалахар (гвенар гуьз, векь ягъиз…) тамамариз, Азербайжандиз, Шекидиз ва Ширвандиз фидай. Бакудин нафтIа­дин мяденра кIвалахзавай цмурвийрин кьадарни тIимил тушир.

Дагъустандин ва Азербайжандин вилик-кьилик квай инсанрихъ галаз сих алакъаяр хьуни цмурвий­рин революционный къанажагълувал виниз хкаж хьу­низ екез таъсирна. Абурун арадай чпи ЯркIи па­тан агьалийрин арада инкъилабдин кIвалах тухун­ гегьеншарай Къазибег Акимов, Къурбан Нуралиев, Зияудин Эфендиев хьтин большевикар акъатна.

Шаумяна тешкилай, чинеба кIвалах тухузвай кру­жокра ара датIана иштиракай Бакудин рабочий Къази­бег Акимова, хуьруьз хтайла, тIвар-ван авай ре­во­лю­­­ци­онерар тир Къазимегьамед Агъасиевахъ, Наж­мудин­­ Самурскийдихъ, Тарикъули Юзбеговахъ, Аб­ду­­­са­мед Мур­саловахъ галаз гьамиша алакъа хуьз хьана­.

1918-йисуз Къ.Акимова, ЯркIи магьледа сифте яз, Цмурдал партийный ячейка тешкилна. Ана 45 кас коммунистар авай. Адан председатель Къазибег­ Акимов ва секретарь сифте Къурбан Нуралиев, ахпа Зияудин Эфендиев хьанай.

1919-йисуз Цмурдал школа ачухна. Ана сифте муаллимар яз Зияудин Эфендиева, Искендар Межи­дова, Максум Мегьамедова кIвалахна.

1926-йисуз хуьре комсомолдин ва 1929-йисуз пионеррин организацияр тешкилна.

1931-йисуз Цмурдал, са четинвални авачиз, жемятдин хушуналди колхоз тешкилна. Адаз Гьажи­бала Шайдаева, Мегьамедрасул Къурбанова, Му­тIалиб Нуралиева регьбервал гана. Хуьре авай чи­лерилай гъейри, колхоздихъ 300 гектар чил аранда,­ 310 гектар дагъларани авай. Колхоз районда агьваллубурукай сад тир. Адахъ 1500 лапаг, 200 кьван къарамалар, 60 балкIан, верчерин ферма, 350 гектардин магьсулар цазвай никIер, салар, багълар, 130 гектар векьер ядай чкаяр авай. Колхозчиярни гьевеслу тир. Абур, чпин гатун кIвалахар куьтягьна­, къунши майишатриз куьмекар гуз фидай.

1964-йисуз колхоздикай “Касумкентский” сов­хоз­­дин са бригада, гуьгъуьнлай Каспийск шегьердин “Дагдизель” заводдин куьмекчи майишат авуна­.

Алай вахтунда цмурвийри хуьруьн кьилихъ га­лай Рычал ятар акъуддай заводда, хуьре кардик квай образованидин, медицинадин, культурадин, спортдин идарайра кIвалахзава.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Цмуррин хуьряй 105 кас фронтдиз фена. Абурукай 53 кас Ватан патал кьиле фейи женгера игитвилелди телеф хьана­.

Цмурар Лезгистанда, Дагъларин уьлкведа баркаллу рухвайралдини  рушаралди машгьур я. Генералар, тарихдин илимрин докторар Мегьамед-Гьанифа, Гьажи-Къурбан, профессор Мегьамед Шайдаеврал, тIвар-ван авай писателар Зияудин Эфендиевал, Алибег Фатаховал, Социализмдин Зегьметдин Игит Гьажимурад Темирхановал, РСФСР-дин лайихлу пианист Рена Эфендиевадал, ДАССР-дин юстициядин министрвиле кIвалахай  Ярагьмед Гьамидовал, Сталинан премиядин лауреат Гьажи Мегьамедовал, илимрин докторар ва кандидатар Агьмед, Маркс, Надир Эфендиеврал, Фероза Къурбано­вадал, Сефият Межидовадал, Гуля Шайдаевадал, Гуьлпери Тагьировадал, Гьабибулагь Мегьамедовал, Дагъустан Республикадин лайихлу рационали­затор Султан Тагьирбеговал, республикадин  культурадин лайихлу работник Ражаб Тагьирбеговал, писателар Абдул Фетягьовал, Мегьамед Мегьаме-довал, меценат Марат Шайдаевал ва масабурал хуьруьнвийри гьахълудаказ дамахзава.

Цмуррин администрациядик Гачалхуьр ва Ичинарни акатзава. Администрациядин кьил Раида Али-бе­говади чаз лагьайвал, алай вахтунда хуьре 120 майишат ава, 640-далай виниз агьалияр яшамиш жезва. Абурун къуллугъда девирдин истемишунриз­ жаваб гузвай кьве мертебадин школа, фельдшервилинни акушервилин пункт, клуб, библиотека, кIе­лунринни спортдин центр, Гъалибвилин музей, туьквенар акъвазнава. Шайдаеврин тухумди хуьре инвестиционный проектар кардик кутунва. Кьасумхуьрелай Цмурдал физвай рекье (саки 8 километр) ва хуьруьн кьилин куьчейра къир цанва.

Яшайишдин экономикадин рекьерай хуьр виликди физва. Цмуррин агьалияр газдалди, эквералди, хъвадай ва дигидай целди таъмин я.

Къуй мадни авадан хьурай чи маканар!

Хазран Кьасумов