РикIелай фин, ра­къу­рун, алатун, алудун… Гьа са манадин келимаяр. Хъсан кар яни, пис? И суалдиз садлагьана жаваб гуз тахьун мумкин я. Жаваб, зи фикирдалди, уьмуьрда гьалтзавай крара ава.

Месела, кIвале кран­­ди, куьгьне хьана, яд хкьазмач. Бубади хциз лугьузва: вахтундамаз чара аку, я ремонт ая, я цIийиди эхциг… Хцин рикIелай “алатзава”. Яд авахьзава са къатда, счетчикни элкъвезва. Пул (гьакъи) гудайла, рикIел хквезва, яд гзаф “харжна”. Бада пул гузва гила жибиндай… Тапшуругъ рикIел хвенайтIа?..

Маса мисал. Стхаяр хъел хьанвай. ГьикI ятIани сада-садан кефина эцяна. Хъел ри­кIелай алудзавач. Хизанарни кваз эх­гечIзавач чеб-чпив. Зайиф жезва кьве падни… Хъел, ажугъ, наразивал, бейкефвал, гьахъни нагьахъ чирна, рикIелай алудайтIа… Аквазва хьи, “рикIелай фин” санал пис ятIа, масанал хъсанни я…

Амма бязи крар, вакъиаяр рикIелай физ, ракъуриз, алатиз, алудиз хьайитIа, са чIавузни са куьнивайни арадал хкиз тежедай зиянар гузвайди парабуру аннамишзавач. Им хаталу гьал я. Зун къе, гьахьтин са бязи крар фикирда аваз, къелем  гъиле къуниз мажбур хьанва.

Хиялри зун алатай асирдин 50-60-йисариз хутахзава. Чи Ватанда (СССР-да), гьа и мукьвал тир йисара социализм тамамвилелди вичин метлебдив агакьунихъ галаз сад хьиз, коммунизмдихъ, яни инсандин вири мумкинвилер вичиз кIанивал виликди тухудай дережайрихъ финикай рахазвай. Неинки экономикадин, илимдинни техникадин, культурадинни образованидин хилера чун виликди фенвай. Яшайишдин шартIарал гьалтайлани, инсанри чеб хайи дидедин къужахда авайбуру хьиз, къулайдиз гьиссзавай. “Чи уьлкве”, “чи къу­ру­луш”, “чи яшайиш”, “чи къайгъуяр”, “чи ре­кьер”­… Вири “чибур” тир. Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира “Аквазвай квез и гьайбатар чибур я” мани гьавайда туькIуь­рай­ди тушир.

Арифдар СтIал Сулеймана гьадалайни вилик “Чи къуват” шиир теснифна:

Дуьньяд ругуд пай тир еке

И Урусият ава чаз:

Гьар са патахъ къведай уьлкве

Гьахьтин вилаят ава чаз…

Тарихдин чархуна тIвалар твадай хаинар гьамиша хьайиди я. Чи тарихдани Ватандин ЧIехи дяведа гъалиб хьайи несилрин хирер сагъ хъжедалди, гьа четин вахтара чпин хам хвейи, чинрал сумраяр алаз, хипен хамара гьахьай жанавуррини чакъалри кIвенкI къачуна. Партиядинни  гьукуматдин бязи руководителрин руьгьдал кIевивал, кардиз, идеядиз, кьилин макьсадриз вафалувал хуьн абуру чпи чеб вине тун яз къалурна. Чпин хсуси итижар вине кьуналди, кьисасар вахчунив эгечIна, яни гъалибчийрин игитвилер рикIелай алудунин, масакIа элкъуьрунин рехъ кьуна. Н.С. ­Хрущеван “къуругъум” гьахьтин тапанди хьайи­ди гила хиве кьаз башламишнава. Сифте нубатда И.В.Сталин — “жаллатI”, гуя “анжах вичин тIвар хкажунал” алахъай кас хьиз къалурна, гуя гьукумдин кьилизни ам, вирибуруз кIур гана, экъечIайди тир лугьуз хьана. 1937-1938-йисарин гьахъсузвилерикай рахаз, Ватан, Инсан хкажунин агалкьунар ерли тахьайбур хьиз къалуриз эгечIна.

“Культ личности” келимайри вирибурун мефтIера звал туна. Амма гьакъикъатда а касдиз вирибуру, гьатта виликдай жазайрик акатайбуруни, акьалтIай душманрини (У.Черчилль хьтин) вучиз гьуьрмет авурди ятIа, рикIелай алудна. Игит шегьер Сталинграддикай Волгоград, са вахтарилай Ленинграддикай — Санкт-Петербург, Свердловскдикай — Екатеринбург, Куйбышевдикай — Самара, мад ва мад хъхьана. ЧIехи регьберрин памятникар, сурар чIукIурунив эгечIна.

Кьена 65 йис алатайлани, а касдикай (И.Ста­лин) парабур, чан алайдакай  хьиз, чIехи гьуьрметдалди, са гьакьванбур, вил патаз ягъиз­, кичIела рахазва. Месела, МГИМО-дин профессор Валентин  Катасонова (“АиФ” газетдин 2019-йисан 15-нумра) Сталинан экономика дуьньядал виридалайни къуватлуди, гьавиляй Ватандин ЧIехи дяведа ам  гъалиб хьайидини субутзава. А экономика вири халкьдин хсусиятдин бинедал алай, вирида са кар, са фикир ийизвай обществодинди тир.

Чпив са гьинай ятIа, яргъарай, яргъи пуларни багьа савкьатар агакьзавай, руьгь маса ганвай нефсинин лукIар а касдал ва адан маршалрал хъуьрез алахъзава. Гьахьтин ктабар кхьизва, кинояр къалурзава. ИкI чи тарих рикIелай алудзава.

Вучиз? Тарих чидай несилар руьгьдиз къуватлу жедайди чиз, чи душманри, чеб “инсандин ихтиярар” хуьзвайбур я лугьузвай либералри, СССР чукIурайди хьиз, гила Россиядин Федерация (гьелелиг гилани  дуьньядин «ругуд пай» яз амайди) чукIуруникай фикирзава. Ачухдаказ лугьузва.

Ихьтин хаталу сиясат тухузвайди рикIелай алудайтIа, яни исятда чи илимдинни культурадин,  экономикадинни политикадин, диндинни социологиядин бязи къурулушра кьиле физвай крар виликди физ хьайитIа, абуру вад-цIуд йисалай гьихьтин “бегьерар”, нетижаяр арадал гъун мумкин ятIа фикирдиз гъун четин туш.

ЧIехи Гъалибвал патал чи чIехи несилри еке зегьметар чIугуна, гзаф чанар къурбандна­. Бязибуру (чи душманри) гуя им дуьшуьшдай хьайи кар я лугьузва. Ваъ, гъалибвилер дуьшуьшдай жедайди туш. Уьлкведин  кьиле Ватандин, халкьарин Садвилин къуват чизвай, чпин вири уьмуьр, чирвилер, алакьунар Инсан­ ва Ватан хуьнин идеядиз бахш авурбур авай. И гаф чна винидихъни лагьанва.

Абуру чеб девлетлу авуникай фикирначир. Чпин хсуси итижар, нефсер вилик кутуначир. Инай чуьнуьхиз, къецепатан банкара а девлетар хвеначир. Рушарин, папарин сиргъайрихъ ватандинни халкьдин аслу туширвал маса ганачир, Михаил Горбачева хьиз… Пиян яз, гада-гуьдуьйрин вилик кьуьлерначир, Борис Ельцина хьиз…

Уьлкведин таъсиб вине тунай. Сталин акурла, душманар чеб кIвачел къарагъдай. Ам чIехи полководецдиз гьуьрмет авун тир, “культ”  — ваъ!..

РикIелай ракъуриз алахънавай крар чи республикадани гьикьван хьанва!? Дагъустан гилани, саки 100 йис алатайлани, Нажмудин Самурскийди туькIуьрай экономикадин картадалди (къуватралди) яшамиш жезва. Амма бязибур адан тIвар усалариз, лайихлувилер ри­кIелай алудиз алахъзава. Ваъ, райондиз, чIехи са куьчедиз, вуздиз адан тIвар гайитIа, таъсиблувал артух хьун мумкин я.

Ленинан, Кирован, Орджоникидзедин, Калининан ва маса тIварар алудна, гузвай цIийи тIварар Дагъустан ва дагъустанвияр гьакьван вине турбур я жал?.. Амма лап гишин, лап кье­цIил, гьакьван  четинвилера авай девирда Дагъустандиз вагонралди фуни партал, дарманарни ктабар, станокар, абур кардик кутаз савад авай вишералди пешекарар агакьарайбур вужар тиртIа?..

Ихьтин “рикIелай алатунри” садрани арадал­ хкиз тежедай магьрумвилериз рехъ ачухда­.

Хайи чIал, багъри Ватан, пак адетар, инсанвилин марифат, зегьметдал рикI хьун, сада-садаз мердвилелди гъил ачухун — ибур, къизиларни якъутар хьиз, папан кIвачихъ янавай машинарни тавханаяр, банкара хуьзвай долларар хьиз, гьисабиз жедай затIар туш. Инсандин руьгь нефсинив вугайтIа, ам хушракандин чилина гьатай тIветI хьиз кьурада.

Малдиз нефс, инсандиз акьул артух ганва. Акьул къакъудуни инсандивай вири къа­къуд­дачни?.. Ингье вучиз гьакьван чахъ “рикI кузвай” либералрини тапан демократри гьихьтин зегьметар чи несилрин руьгь чукIурун па­тал къачузватIа. Тарс гьикI хкудда?..

Мердали Жалилов