ТIебиатди инсандиз уьмуьр гьар жуьре кьисметнава. Великобританиядин премьер-министр хьайи Черчилла экуь дуьньядилай хъфиз тади къачунач. Ам яргъал уьмуьр тухвайбурун жергедик акатзава, 91 йисуз  яшамиш­ хьана. Касдин халисан тIварни яргъиди тир — Уинстон Леонард Спенсер Черчилль. Белки, гьавиляй уьмуьрни яргъиди хьана жеди. Амма экуь дуьньядал къвез, вичик са тахсирни квачиз, адак кьве вацран тади акатна. Аялдин дидедин рикI уьмуьрда машгъулатар жагъурунал алайди тир. Черчилль руфуна амаз, а дишегьли кьуьлердайбурун клубдиз фена. Хкадарунар ийиз, жизбина гьатайла, кIвачел залан ва акьулдиз кьери папан руфуниз тIалар яна. Маса чара тахьайла, ам фад-фад са пипIе авай дивандал динжарна.

Гьа ихьтин къулайсуз шартIара миллионрин иеси, агьваллу бубадиз гада хьана. Аялдикай икI азад хьун илимда фадлай малум кар я. ТIалар ягъай чкада бицIек ханни ийида, масанриз ахгакьардай вахт амукьдач.

Цавари гайи уьмуьр чилеривай вахчуз жедач лугьудайвал, вахтунилай вилик хайи бицIек сифте йикъарилай якIа — чIарчIе аваз ирелани хьана, гьахьтинди яз ада уьмуьрни тухвана. Девлетлу бубадин  хва вичин бубадин хесетар квайди яз чIехи хьана. Адаз пулдин къадир авай, девлетлувилел рикI алай. Пул къазанмишун хийирлу кар я лугьудай ада. Черчилль жегьил вахтарилай гурлу уьмуьр тухвай кас я. Ада Великобританиядин гьукуматда гзаф йисара гьар жуьре рекьерай министрвал авуна. Артухлама, цIуд йисуз адалай уьлкведин премьер-министрвални ийиз алакьна.

Дуьньядин 2 — дяве башламиш хьайила, фашизмдин сиясат тухузвай Германияди Анг­лиядиз басрухар гуз эгечIна. Гьелбетда, Чер­чиллаз Гитлеракай гьяз авачир, вучиз ла­гьайтIа, адан фендигарвиликай хабардар тир. Белки, гьавиляй ятIа, Черчилла лагьайди: “Гитлер кукIварун патал за шейтIандихъ галазни дуствал ийида”.

Гьа иниз килигна, ам кьиле авай гьукумат Ватандин ЧIехи дяведин сифте кьилера СССР-дихъни Америкадихъ галаз Гитлераз акси коалициядик экечIна. Чи регьбер И.В. Сталин Черчиллаз аквадай вилер авайди тушир. СССР-дикай ихтилат кватайла, адан зегьле фидай. Хуьруьг Тагьира лагьайвал, чIарар риб-риб жедай. ЯтIани…

Черчиллан рикI кьадарсуз чпин къурулушдал алай. Ада ам уьмуьр девлетлу рекьел гъидайди, шура гьукумат инсан дарвиле, кесибвиле туна кутIурдайди яз гьисабзавай.

ГьакI ятIани, ингье ам Сталинахъни Америкадин президент Рузвельтахъ галаз душман тир Гитлерал гъалиб хьун патал, уртах се­ренжемар кьабулиз, Тегерандизни атанай (1942-йис). Ина абуру пудани кьвед лагьай фронт ачухдай икьрар кутIуннай. ИкI меслят хьайи Черчилль Европада 2-фронт кардик ку­тун яргъал вегьин патал кIевелай алахънай­.

И.В.Сталин, малум тирвал, хци кьатIунар авай бажарагълу политик тир. Черчилла ийиз­вай фендигарвилин макьамар акурла, Сталина адаз махсус самолётда аваз кьуд пи­пIезни сургучдин печать янавай конверт рекье тунай. Ам ахъаяйла, Черчиллан вилер авайдалайни артух экъис, пеле са шумуд де­рин бириш артух хьанай. Конвертда авай, вичелни бедендив кьунвай военный форма алай Сталинан шикил акурла, Черчиллан зегьле фена. Ам суьгьуьрда гьатна. Конвертда маса са гафни авачир.

Ихьтин гьадисадин шагьид хьайи Черчиллан мез кьуна. “Яраб, — фикирна ада, — и залумдин хци мад вуч уюн гьазурнаватIа?” Им Сталина Черчиллаз тарихда тахьай жуьредин кар кьун хьанай.

И вахтунда Америкадин морякар, гьуьлерилай элячIна, Германиядиз сухулмиш жез эгечIнавай. Им гьакъикъатда 2-фронт башламиш хьанва лагьай чIал тир.

Вичиз кьур инад акурла, Черчиллаз Сталин аман  атIудай саягъда  регьимсузвилелди такIан хьанвай. КичIевални акатнавай.

Тегеранда авайла, садра Рузвельтанни Черчиллан арада фикир желбдай ажайиб ихтилат хьанай. Фурс  авунин лишан яз, вичиз­ Сталинахъай кIусни кичIевал авач лагьанай Черчилла. “Квез аквада хьи, ам залдиз атайла, зун кIвачелни къарагъдач” лагьанай.  Па­ка экуьнахъ, адет хьанвайвал, Сталин вах­тунда, амма муькуьбурулай са жизви геж ра­кIара пайда хьана. Коляскада ацукьнавай Руз­вельт (адан кIвачер азарлубур тир — А.Э.), “смирно” командадик адетдин аскер хьиз, тим-тик акъвазнавай Черчилль акурла, тажуб хьана амукьнай.

Юкьван буйдин, кьезил жендек авай Сталинахъ гьихьтин четин, какахьай гьалара хьайитIани, суьгьбетчи дикъетлувилелди суьгьуьрда твадай, адав вичиз кIанивал   ийиз тадай бажарагъ авай! Вич виринра лайихлувилелди тухуз алакьдай.

Ватандин ЧIехи дяве чи уьлкведи гъалибвал къазанмишуналди куьтягь  хьайила,  коалициядик квай муькуь гьукуматрик, СССР йигин камаралди виликди фини, адахъ гужлу, цIийи яракь­ни хьуни къурху кутунвай. Гьаниз килигна, абуру чахъ галаз “дуствал” маса жуьреда давамарун кьетIна,  адаз цIийи тIварни гана — “Къайи дяве” (“Холодная война”). Ам рикIел гъайиди ва адак кьил кутурбурукай сад Черчилль тир. Ада вичин рикIе кIватI хьанвай кьван чиркерни пехилвал 1946-йисуз Фултонда авур рахунра дуьньядиз раижнай. Амма, душман тиртIани, Черчиллан рикIивай, политикдивай хьиз, рагьметлу Сталиназ къвезвай къимет  тагана  таз хьаначир. Ада, вичин мемуарра кхьена, дуьньядиз малумарна: “И.В.Сталин принял Россию с сохой и оставил с атомным оружием”.

Ида СССР ва адан халкь патал И.В.Сталина чIугур зегьметдин гьакъикъивал, чIе­хивал успатзавачни бес!..

Азедин Эсетов