Советрин Союздин вири халкьарихъ галаз санал дагъустанвийри, гьа гьисабдай яз лезги халкьдин кьегьалрини Ватандин ЧIехи дяведа Гъалибвал къазанмишуник чпин лайихлу пай кутуна. Агъзурралди  рухвайри ва рушари уьлкведин аслу туширвал, Европа фашизмдикай азад авун патал чпин чанар къурбандна. Абур несилри ­эбеди яз рикIера хуьда. Амма гилалдини гьайиф чIугва­дай де­лиларни ава. Саки вад йисуз кьиле фейи дяведин женгера викIегь­вилер къалурай вишералди аскерар гел галачиз квахьайбурун, малум туширбурун жергейра гьатна. Абур чир хъувун патал­ тарихчиярни, аскеррин багъриярни, журналистарни, чпин хушуналди машгъул жезвай ксарни, жегьиларни алахънава. Ахьтинбурукай садни Ростовдин област­да яшамиш жезвай Рутул райондин Мих­рекрин хуьряй тир журналист, писатель Фазил Дашлай я. Ада чIуг­вазвай бар­каллу зегьметдикай чи газетди виликдайни кхьенай. Эхиримжи йисара адаз малум тушир аскеррикай — дагъус­тан­вий­рикай мадни кьетIен малуматар жагъан­ва. Кар ана ава хьи, абуруз фронт­диз Ростовдин военкоматдай эвер ганай.

Идан гьакъиндай Фазил Забудиновича икI лугьузва: “Фашистрин сифте­гьан­ гьужумрин нетижада Яру Армиядин частарикай гзаф аскерар хкатзавай. 1941-1942-йисара амукьай паярикай Ростовдин областдин чилел цIийи полкар, дивизияр, корпусар, армияр туькIуьр хъийизвай. Гьавиляй военный билетдани фронтдиз эверзавай чка Ростовдин область яз кхьизвай. Гьа икI, вишералди дагъустанвийрин военный билетра Ростовдин область къейднава. Къе завай инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, чна абурун виридан сиягь туь­кIуьрнава. Дамахдай кар ам я хьи, дагъустанвийри фашистрихъ галаз викIегьви­лелди женгер чIугуна, абурун кьегьалвилер командирри лайихлувилелди къейдни авуна”.

Фазил Дашлая Ростовдин областда яшамиш жезвай дагъустанвийрин куьмекни галаз “Дондин чилел женгер чIу­гур да­гъустанвияр” ктаб акъуднава. Ктабда Ростовдин военкоматдай фронтдиз эвер гайи дагъустанвийрикайни малуматар ганва. Гьелбетда, абурун арада лезгиярни ава.

Гьажиев  Къурбан  Мегьамедович. 1918-йисуз дидедиз хьана. Лезги миллетдин векил я.  Адаз армиядиз Дондал алай Ростов шегьердин Ленинский райондин военкоматдай эвер гана. Гвардия­дин сержантди артиллериядин бригадада къуллугъна. Женгера къалурай дирибашвиляй, жуьрэтлувиляй ам Яру Гъетрен кьве ордендалди, “Женгера къалурай лайихлувилерай” медалдалди къейдна.

Гьасанов  Мегьамед  Гъазиагьмедович. 1923-йисуз дидедиз хьана. Лезги мил­летдин векил я. Адаз Ростовдин областдин Морозовский РВК-ди фронтдиз эвер гана.  Гвардиядин  красноармеецди  Степной фронтдин 7-армиядин гвардиядин стрелковый 36-дивизиядин артиллериядин 65-полкуна къуллугъна. Гьасанов “Женгера къалурай лайихлувилерай” медалдин иеси я.

Абубакаров  Мегьамед  Абубакарович. 1919-йисуз дидедиз хьана. Лезги миллетдин векил я. Ам Яру Армиядин жергейра 1939-йисалай авай. Адан шабагьрин  чарче­ икI кхьенва: “1942-йисан 30-ноябрдилай 1942-йисан 1-декабрдалди Кеферпатан флотдин 113-ОАД-дин 140-батарея­дин сержант Абубакарова вичин расчетни галаз  тупунай 100 гуьлле ахъайна. Ко­ман­довиниди ви­чин вилик эцигай везифаяр та­мамви­лел­ди тамамарна. Къиз­гъин­ жен­гера душ­­мандин пуд гими цин кIа­низ ра­къурна. Флотдин сержант Ватандин дяве­дин­ II-дережадин орден гун патал къалурна­­.­

Яру Армиядиз фидалди вилик Мегьамед Абубакаров Дондал алай Ростов шегьерда яшамиш жезвай. Гьа инай ам армиядиз тухванай. ВикIегь женгчи 1944-йисан 7-апрелдиз телеф хьана.

Саидов  Мугьажир  Гьамзатович.  1912-йисуз дидедиз хьана. Лезги миллетдин ве­кил. Дондал алай Ростов шегьердин­ Андреевский райондин военкоматдай адаз  1941-йисуз фронтдиз эверна. Яру пайдах авай Ленинградский 358-дивизиядин стрелковый 919-полкунин командирдин заместитель, гвардиядин майор тир и касди гзаф кьегьалвилер къалурна. Ам Яру Гъетрен кьве, Ватандин дяведин I дережадин орденриз, “Женгера къалурай лайихлувилерай” медалдиз лайихлу хьана.

Вичин женгерин рехъ Саидова вз­вод­диз команда гунилай гатIунна. Адан эхи­римжи женгиниз талукь яз шабагьрин документра кхьенва: “Душмандин сенгерар алай чкадай пад акъудунин мураддалди Саидова сифтедай нетижалу разведка тухвана, ахпа душмандал цIай  къурдай тупар дуьз чкайрал эцигна. Гуьлле гуз эге­чIайла, душмандин са­ки вири тупар ва ма­са участокар тергна. Фашистрин 8 дзот, 10 НП чукIурна, станковый 15 пулемет, минометрин кьве батарея, дуьм-дуьз ядай 20 туп тергна. Женг физвай вири вахтунда ви­чин гъилик квайбуруз гъавурда аваз регьбервал гана ва душмандин сенгерар та­хьай мисална”.

Гвардиядин майор Саидов 1945-йисан 26-январдиз телеф хьана. Игит рагъ­экъечI­дай патан Пруссиядин  Швальганен ше­гьердин къваларив кучукнава. Гьа­йиф хьи, Дагъустанда акъуднавай “Ри­кIел хуьнин ктабда” адан тIвар гьатнавач.

Военный билетда “лезги” кхьенва­тIани, бязи документра ам хайи чка Лак райондин Табаху хуьр яз къалурнава.

Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай дагъустанвийриз талукьарнавай рикIел хуьнин ктабда тIварар гьат тавунвай игитар мадни ава. Абурукай садни Найматов  Абдул-Гьасан  я. Ам 1918-йисуз дидедиз хьана. Лезги миллетдин векил я. Адаз Ростовдин областдин Батайск ше­гьердин военкоматдай фронтдиз эверна. Авиациядин штурмовый 74-полкунин летчикди, лейтенантди душмандихъ галаз цава женг чIугу­на. ВикIегь кард Яру Пайдах орден гуниз къалурнавай.

Шабагьрин чарче адан женгериз талукь яз ихьтин гафар ава: “Немсерин чапхунчийрихъ галаз кьиле тухвай женгера юл­даш Найматова вич Ленинанни Сталинан партиядиз вафалу ва лайихлу хва хьиз къалурна. Кеферпатанни Рагъ­акIи­дай патан фронтда 1942-йисан 31-мартдилай 6-апрелдалди кьиле фейи къизгъин­ женгера Найматов цIуд сеферда цавуз хкаж хьана ва ада душмандин Ю-52 маркадин тран­спортдин 14 самолет тергна,  пуд туп пайгардикай хкудна, аскерриз­ па­рар тухузвай автомашин тахьай ми­сал­на”.

Фикир це, ругуд йикъан къене младший лейтенантди вич гьихьтин жуьрэтлу летчик ятIа тестикьарнатIа: душмандин 14 самолет ва маса техника тергна. Адан игитвал тестикьарзавай чарар лейтенантар тир Сурилова ва Германова кхьена, шабагьрин­ чарчихъ гала. Гьайиф хьи, викIегь млад­ший лейтенантдиз, летчикдиз талукь алава маса делилар авач. Адан кьисмет гьикI хьанатIани ма­лум туш. Мумкин я, Най­ма­тов Абдул гьа 1942-йисан гатфариз, нубатдин сеферда цавуз хкаж хьайила, адан самолет элкъвена хтанач.

Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай, душмандиз ягъунар кьадайла телеф хьайи ва Гъалибвилик чпин пай кутур, амма гилани малум тушир, гел галачиз квахьай аскерар тIимил туш. Са шакни алач, абурун кьисметдиз талукь делилар жагъурдай ксар мадни жеда.

Нариман Ибрагьимов