Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай, азадвал, аслу туширвал патал чпин чанар къурбанд авур ватанэгьлияр рикIел хуьн, абурун кьегьал­вилер несилрилай несилралди агакьарун чи везифа я.

Гьунарлу агалкьунрин сагьибрин арада Севастополь шегьер патал кьиле фейи женгера вичин чан гайи викIегь лезги, дивизиядин комиссар Абдуселим Алиевич Назаралиевни ава.

А.Назаралиев 1904-йисуз Кьурагьа дидедиз хьана. 1016-йисуз ам вичин чIехи стха Агьмедах­ъ галаз Бакудиз рекье гьатна. Зегьмет чIуг­вазвай фялейри инсансузвилин шартIариз акси яз, чпин наразивал ачухдаказ къалурна, мажибдин кьадар артухарун тIалабна. Аксивалзавай фялейрин кьиле акъвазайди Абдуселиман стха Агьмед­ тир. Ада пуд пудратчидизни кьве штрейкбрехердиз гатунар кьуна. ЧIуру, адалатсуз кардиз дагъвиди туьнтвал къалурун, гьелбетда, аламат­ жедай кар туш. И дуьшуьшни гьахьтинди хьана,­ гьатта викIегь Агьмедаз абур “куьцIуь­рун” ба­гьаз­ акъвазнатIани, гьикI хьи, а кардилай­ кьулухъ ам жандармайри кьуна, дустагъда ацу­кьарна. Сагъ са йис — багьа вахт дустагъда акъуд­­на ватанэгьлиди. ГъвечIи Абдуселимаз юлдашри жандармайрихъай чуьнуьх жез куь­мекна.

Хуьруьн мектебда къачур чирвилер тIимил акур гада Дагъустандин областдин советрин партийный школадик экечIна. Анаг куьтягьайдалай кьулухъ 1928-йисан майдилай 1929-йисан сентябрдал кьван ада Кьасумхуьрел ВКП(б)-дин Куьре округдин  ОПО-дин (отдел партийной очистки) заведующийвиле кIвалахна. И къуллугъдал алаз Абдуселим Назаралиева гзаф важиблу крар кьилиз акъудна.

1929-йисуз ам Ленинградда ВКП(б)-дин ЦК-дин къвалав гвай И.Сталинан тIварунихъ галай Комвуздик экечIна, 1932-1933-йисара ина аспирантурадани кIелна. 1933-йисуз ватандиз хтана ва ина ам Дагъустандин пединститутдин (къенин ДГУ) директорвиле тайинарна. Доцентдин тIвар ганвай Абдуселим Назаралиева институтда марксизмдин — ленинизмдин тарсар гана, гьа са вахтунда Дагъустандин хуьруьн ма­йишатдин институтда политэкономиядайни лекцияр кIелна. 1934-йисан сентябрдиз ам Да­гъустандин автомобилрин рекьерин техникумдин директорвиле тайинарна.

Вичихъ зурба чирвилер авайтIани, кIвалах­да еке тежриба хьанвайтIани, А.Назаралиева датIана цIийи чирвилер къачунихъ ялзавай. ИкI, 1935-1938-йисара ада Москвада ВКП(б)-дин ЦК-дин къвалав гвай ЭИКП-да (экономический институт красной профессуры) кIелна. А.Назаралиеваз вузда тарсар гайи муаллимрин арада В.Ленинан уьмуьрдин юлдаш Н.К.Крупскаяни авай.

1940-йисан январдилай адакай ДАССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советдин Председателдин заместитель хьана. Бажарагълу дагъвиди вичин вири къуватар, алакьунар, чирвилер республикадин агьалийрин дуланажагъдин шартIар, медениятдин гьалар хъсанарунин, хуьруьн майишат ва промышленность вилик тухунин месэлайриз бахшна.

1941-йисан 22-июндиз кьиле фейи ДАССР-дин Верховный Советдин сессиядал А.Наза­ралиев ялавлудаказ рахана, ада депутатриз ­Ватан  хуьниз  эвер  гана. 23-июндиз Назарали­ев гуьгьуьллудаказ Яру Армиядин жергейриз гьахьна.

Дяведин сифте йикъара ВКП(б)-дин Дагъустандин Обкомди ва Дагъустандин военкоматди адал госпиталар гегьеншарунин везифаяр тапшурмишна. Гуьгъуьнлай ам Буйнакскдин военный училищедин политический частунин начальникдин заместителвиле тайинарна. 1942-йисан сифте кьил­яй­ Назаралиев фронтдиз фена. Ам лап къизгъин женгерин юкьваз — Севастополь шегьердиз акъатна.

Полкунин комиссар, дивизиядин политотделдин начальник, подполковник Абдуселим Алиевича Севастополь душмандикай хуьнин женгера уьтквемвал, кьегьалвал къалурна.

Ватандиз, халкьдиз, партиядиз вафалувилин гьакъиндай ада кхьей чарарини субутзава.

“…Вагьши фашистриз юкъузни, йифизни секинвал тагуз, кIусни абуруз инсаф тийиз, кукI­вар­зава чна абур. Къуй фашистрин кIваче­рик чил курай. Душманриз Советрин чилел чка жедач”, — кхьенва дирибаш комиссарди вичин са чарче.

Чанни къурбан ийиз гьазур тирвилин ва игитвилин чешне сифте нубатда комиссарди вичи къалуруналди, аскеррик гьевес кутаз хьана. Мос­ковский областдин Воскресенск шегьердай тир виликан 386-стрелковый дивизиядин 775-стрелковый полкунин военный фельдшер Хорошев Иван Сергеевича А.Назаралиеван гьа­къиндай кхьенай: “… 1942-йисан 20-июндин экуьнахъ хьайи кар я. Танкар гвай кьве пияда батальон Сапун-дагъдиз мукьва мулкара гьужумдиз атанай, ана чи дивизиядин паяр оборо­нада авай. Аскерри чпин сергьятар дурумлувилелди хуьзвай. Лейтенант Федорован командованидик квай чи батальонда четин гьалар арадал атанвай. Фашистри къвердавай чун кIеве твазвай. И макъамда сенгерра чIехи политрук, комиссар Абдуселим Назаралиев пайда хьана. Ада чун тешкиллувилелди тадиз­ гьужумдиз ракъурна. Нетижада немсер кьулухъди катуниз мажбурна. Лейтенант Федоро­ван ва комдив Назаралиеван гьунаррикай гуьгъуьнлай армиядин газетдани макъалаяр чапнай. Абуруз шабагьар гудайвал хьанай. А.Назаралиев Яру Гъетрен ордендалди къейдна”.

А.Назаралиеван дурумлувиликай, викIегь­ви­ликай 386-стрелковый дивизиядин виликан аскер, гуьгъуьнлай Чехословакияда партизан хьайи хпуькьви Рамазан Магьарамован рикIел хкунра икI кхьенвай: “…1942-йисан июлдин сифте кьилера немсерин фашистрин кьушунар Херсонесдин патарив кьван агатна. Са кIусни зайифвал къалур тавуна, душмандин гьужумдиз дурум гуналди, чандилайни гъил къачуна, чи женгчийри къизгъин ягъунра иштиракна. Гитлерчияр му­кьув­ агатайла, душмандин рикIелай тефидай хьтин жуьреда акси гьужумдиз экъечIна”.

Штабдихъ галаз подразделенийрин ва частарин алакъа чIур хьуникди, дивизийрин ва бригадайрин чIехи паяр къакъатуникди четин гьалар арадал атайла, чIехи политрук А.Назаралиев дивизиядин командирдин везифаяр тамамаруниз ва амай аскерар галаз барабарсуз женгиниз финиз мажбур хьана. Ада хаталу чкадай эхкъечIуникай фикирнач, пехъи душмандихъ галаз эхирдалди женг чIугун давамарна.

“…Комдив Назаралиева чун са шумуд сеферда женгиниз тухванай, — рикIел хканай дяве­дин иштиракчи, запасдин капитан Муртуз Мусаевич Мусаева. — Гуьлле гудай яракьар алай чкаяр ахтармишдайла, А.Назаралиевал душ­ман­­­дин бомбайрикай хкатай кIусари хирер авуна”.

Севастополь шегьердай тир маса аскер, военный духтур Мегьамедпаша Гьасанбегова рикIел хкайвал, Абдуселим Назаралиев залан хирерикди дяведин госпиталда 1942-йисуз кечмиш хьана.

А.Назаралиеван игитвиликай, гьунаррикай тIи­мил делилар малум ятIани, чи уьлкве патал муракаб, залан йикъара ивидин стIал кумай кьван Ватан патал женг чIугур  рухваяр несилрин рикIера мидаим яз амукьда.

Абдуселим Назаралиеван тIвар Дагъустандин госуниверситетдин цлал  эбеди авунва. Адан документар, шикилар Севастополдин оборонадин ва азад авунин музейда хуьзва.

Куругъли Ферзалиев