И месэладал зун алатай асирдин 90-йисара, республикадин Педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтда кIвалах­дайла, машгъул хьана.

Милли школада аялриз ватанпересвилин тербия гунин карда чи халкьдин эдебиятдин  зурба векилрин чешнеяр ишлеми­шуникай кхьена. Абурун тIварарихъ га­лаз ала­­къалу чкаяр (хайи, кIвалахай, ял ягъиз, си­ягьатиз акъатай ва икI мадни), абурун тIварар эбеди авун патал халкьари туь-кIуьрнавай яржар (памятникар, тIвар янавай затIар, куьчеяр, карханаяр, хуьрер) жа­­гъурзавай, абурукай делилар кIватI­завай.

ХХ асирдин Гомерахъ галаз алакъалу чкаяр лап гзаф я. Чи республикада ва адалай яргъарани. Тахминан абур пуд чкадал пайиз жеда:Сулейман Дагъустанда; Бахт жагъуриз къекъуьнар; Халкьарин патай гьуьрметар.

Гьар са паюникай кьилди рахун герек я.

Сулейман Дагъустанда

Сифтени-сифте чи фикир шаир хайи районди желбзава. Ина ихьтин тIварар гьалтзава: Агъа, Кьулан, Вини СтIалар, СтIал-Къазмаяр­, Испик. И хуьрера шаирдин талукь мукьва-кьилияр, ирссагьибар, багърияр яшамиш жезва. Муькуь жерге шаир къекъвей, ада ма-ни лагьай­ хуьрери тешкилзава: Кьасумхуьр, Мамрачар, Курхуьр, Алкьвадар, Векьелар, Цмур ва масабур. Инра шаирдиз хкажнавай памятникар, адан тIварунихъ галай мектебар, ада шиирралди тебрикай имаратар, карханаяр, ял ягъай­ булахар, тамар, рахай кимер, майданарни ава.

Сулейманан ирс чирдайла, муаллимривай, маса ксаривайни шаирдин ирсинин гъавурда акьун патал, гьар са чкадикай марагълу­ делилар гъиз, абуру шаирдин и ва я маса эсер арадал атуниз гьикI таъсирнатIа, шаир ви­чин ватандиз, халкьдиз гьикьван вафалу тир­тIа, адан руьгьдинни ахлакьдин къаматда хайи  чилин тIебиатди гьихьтин чка кьун­ватIа, тайинариз жеда. Ихьтин кIвалахди, са шакни алачиз, акьалтзавай несилрин руьгьдани михьи, чIехи гьиссерал чан гъида, абур ватандин таъсиб чIугваз, ам хуьз гьазур жез вердишарда.

Гьа са вахтунда хайи чIалан чIехи мумкинвилерни, адан девлетлувални, къуватлувални раижда. Тухузвай тарс ва я маса серенжем вичин асас метлебдив агакьда.

Гила чун маса районра шаирдин гелера къекъвен. Лап куьрелди.

Ахцегь  райондиз  шаир 1936-йисуз, Москвадай Ленинан орден къачуна хтайла, халкьдихъ галаз гуьруьшмиш жез атана. Ахцегьа еке митинг  кьиле фена. Адалай гуьгъуьниз шаир Къеледа кардик квай мектебда аялризни мугьман хьана. Ана ам “Гьуьрметлу пионервиле” кьабулна.

Хуьруьгиз  Сулейман а чIавуз жегьил ша­ир Хуьруьг Тагьирахъ галаз гуьруьшмиш жез фена. Тагьираз сифте яз машгьур шаирди­ чIе­хи къимет гана: Тагьир амай шаиррин арада са чипIинин кьакьан я лагьанай. И дуствал Та­гьира Сулейманан хизандихъ галаз вич рагь­метдиз фидалди хвена. Иллаки Ватандин ЧIехи дяведин четин йисара Тагьира Хуьруьгай СтIалдал шаирдин хизанрив хейлин куьмекар агакьарайди халкьдин рикIел алама­.

Хкемиз шаир Кьурагьай Ахцегьиз къведайла мугьман хьана. А вахтара Ахцегьиз къулай рехъ (балкIанрал алаз) гьанай авай.

Кьурагь  районда ам КIирида, Кьурагьа   акъвазна. СтIал Сулейманахъ галаз санал рекье хьайи публицист ва алим Гьажибег Гьажибегован кхьинра чеб КIирида, Кьурагьа ял ягъиз акъвазайди ва жемятрихъ галаз гуьруьшмиш хьайиди къейднава. Суал къвезва: бес а рекье гьалтзавай маса хуьрера — КьепIирдал, КIутIларик шаир акъвазначни? Тахьана жеч. Чав а делилар гвач.

КIирида  шаирдихъ еке дуст Идаят (профессор Ражидин Гьайдарован дах) хьайиди та­рихда гьатнава. И хизанда гилани Сулейма­нахъ галаз алакъалу къейдер, кхьинар, са­да-са­даз авур пишкешар ама жеди. Ражидин­ Идаятовича Сулейманакайни Гьажибег Гьажибеговакай гзаф метлеблу кхьинар, ктабар тунва­.

Кьурагьа шаир нин кIвале хьанатIа, заз малум туш. Кьурагьвийриз чир хьун лазим я. ГьикI хьи, Ахцегьиз къведайла, балкIанар шаирди гьанай къачурди я лугьузва.

Докъузпара районда шаирдин тIва­рунихъ Миграгъ-Къазмайрин колхоз янавай.

Кьакьан дагъдин Къурушдал шаирдин дуст ва амадаг хьайи а чIаван чIехи регьбер Нажмудин Самурскийдиз памятник хкажнава. Адан патав Сулейманавай тарс къачур, вичиз шаир 1936-йисуз Махачкъалада, Ленинан орден мубаракзавай чIехи собранида акур Дагъустандин халкьдин  шаир Шагь-Эмир Мурадоваз хкажнавай памятникни гва. Къурушрин школада абуруз бахшнавай махсус пIипI (белки, музей жен) ачухнава. Шагь-Эмир Мурадова Сулейманан уьмуьрдикай чIехи поэма яратмишайдини рикIел хуьн кутугнава.

Миграгъви вири шаирри-Шихнесир Къафланова, Жамидина, Къурбан Акимова, Мурадхан Шихвердиева,  Мердали Жалилова, Арбен Къардаша, Зульфикъара Сулейман чпин руьгьдин буба, муаллим тирди раижнава. Дагъустандин халкьдин шаир Арбен Къар­­даша сифте яз СтIал Сулейманан садазни малум тушир шиирар урус чIалаз таржума авуна, кьилдин ктаб яз чапдай акъудна. Расул Гьамзатова абуруз еке къимет гана, шаирди Сулейманан руьгьдин къамат гила ачух жезвайди къейднай.

Миграгъ гьакI РФ-дин халкьдин художник­ Гь.Н.Гьейбатован ватанни я. Скульпторди Ас­кар Сарыджадилай гуьгъуьниз СтIал Сулейманан са шумуд памятник туькIуьрна. Абуру­кай сад Кьасумхуьрел, муькуьдини Дербент­да Лезгийрин госмуздрамтеатрдин вилик ква.

Мегьарамдхуьруьн  районда СтIал Сулейманан тIвар адан ирссагьибрин са жергеди хуьзва. Абурук Мегьарамдхуьре Рагьимхановар (СтIал баде — абурун чIехи диде), Чахчарин-Къазмайрал шаирдин хтул руш СтIал Шамсият ква. Республикадин лайихлу муаллимди яргъал йисара Чахчарин школадин директорвал авуна, Сулейманан невейриз рекьер ачухна.

Тагьирхуьруьн-Къазмайри  СтIал Сулейманан уьмуьрда кьетIен роль къугъвана. Ина шаирдин дуст, машгьур мешебеги ва меценат Гьажиханов Идаят яшамиш жезвай. Сулейман мукьвал-мукьвал адан патав къведай. И кардикай заз Идаятан хва, гила рагьметдиз фенвай Тагьирмирзе халуди суьгьбетнай. 1970-1981-йисара за а хуьруьн школада кIва­лахна, Гьажихановрин мирес Гьабибуллаев Абдулкъафаран кIвале яшамиш хьана. Зуьруьят дидедин гъилелай фу тIуьна (рагьметрай чпиз). Чи суьгьбетни гьа чIавуз кьиле фенай.  За адакай жуван “Гафунин майданар” ктабда кхьенва (ДКИ, 2010-йис, 136-чин).

Сулейманан «Кьулан вацI» шиир арадал атунин сир-себеб гьа Идаятахъ галаз ала­къа­лу я. ГьикI хьи, цIийи кIвалер эхцигдайла (1925-1927-йисар), къаварик кутадай кIарасар (чIу­лар) кIанз, Сулейман вичин дустунин патав атана.

Идаят Гьажиханова, шаирдиз куьмек яз, кIарасарни гана, арабани, яцарни вугана. Амма Самур вацIал хтайла, ана сел аваз, шаирдивай экъечIиз хьанач. КIарасарни, арабани вацIу тухвана. Вич яцарин куьмекдалди къутармиш хьана. И кар акур Идаята шаир­див кIвалерин чIулар вичи агакьарна. Шаир­ди Самурдиз “Гатфариз айгъур Кьулан вацI” гьавайда лагьанвайди туш. Идаятазни ада кьилдин шиир бахшна, “ви эхир хийир хьуй” лагьанва. (“Эсерар” ктабда гьатнава).

СтIал Сулейманан тIвар Агъул ва Хив рай­онра Тпигъринни  КъванцIилрин колхозрал алай. Гила колхозар амач. Амма шаир ри­кIелай алуднавач. КъванцIила хуьруьн куль­турадин кIвалин вилик шаирдиз гуьрчег памятник хуьз­ва. Вири шадвилер гьанал тухузва.

Къванцигвияр — стхаяр Митаровар СтIал Мусаибан дустар тир. МутIалибан шаирвал “Билбил” шиир табасаран чIалаз элкъуьрунилай гатIунайди шаирди вичи къейддай.

Дербентда СтIал Сулейман, гьеле аял, яз хьайиди, ана батраквал авурди, етимрин гьал гзаф четинди  тирди сифте яз хамуналди гьиссайди тарихда гьатнава.

Гуьгъуьнлай хъсан патахъ гзаф дегишвилер хьана. Ина, педтехникумда шаирдин хва СтIал Мусаиба сифтегьан чирвилер къачуна. Гьа чIавуз Мусаибан дустари, Сулейманан тенбекдикай кIанз, адаз хва начагъзава, тадиз атана агакьа, лагьана, чар рекье тунай. Шаир атана агакьайла, дип-дири Мусаибал гьалтна.

Кар-агьвалдин гъавурда акьур шаирди “Тапан кагъаздиз жаваб” гьа чIавуз кхьейди я. Ахмакь жегьилриз садрани рикIелай те­фидай тарс ганай:

Заз и кагъаз кхьей ксар,

Куьн кIвализ хквезамаз  кьий.

ИкI кIелзаван куьне тарсар?

Куьн фикирар квез амаз кьий…

Гила Дербентда СтIал Сулейманан тIва­рунихъ галай Лезгийрин госмуздрамтеатрди кIвалахзава. Шаирдин тIваруниз  ада вафалувал хуьн кьилдин тема, ахтармишун я. Са кар къейд тавуна жедач: театрдин цIийи дараматдин вилик ша­ирдиз цIийиз хкажнавай памятникди (скульпторар  — бубани хва Гьейбатовар) вири шегьердик кьетIен дамах кутазва. Шаир, халкьдин къайгъуйри эверна, рекьиз экъечI­навай­ди хьиз, гьерекатда ава!

Шаир Огнида хьайиди, ана шуьше цIурурдай завод эцигзавай устIарар тебрик авурди “Серго Орджоникидзе” поэмада хъсандиз къейднава. Заз чиз, заводдин музейда а чIаван делилар хуьзма. СтIал Сулей­манан тIварунихъ ина куьчени янава.

Махачкъалада СтIал Сулейман акъвазай, рахай чкаяр гзаф ава. Меркездин лап гуьзел багъда адан сур ава, анал зурба памятник хкажнава. (Скульптор Аскар Сарыджа). Анлай­ башламишна, шегьердин вини кьилиз кьван шаирдин тIварунихъ галай куьче фенва. Сулейманан тIварунихъ галай цуькверин багъ шииратдин  Мекка хьиз я. Ана датIана инсанри ял язава, шаирдин къаматдал дамахзава.

Каспийскда лап чIехи ва гуьзел куьчейрикай сад СтIал Сулейманан тIвару­нихъ гала. Ана йисан кьиляй-кьилиз къацу я. Гатфарилай хъуьтIелди датIана цуьквери бе­зетмишнавай аниз, ял ягъиз, вири шегьерэгьлияр къвезва.

Къизилюрт  районда  Стальское тIвар алай чIехи хуьр арадал атанва. Анин сифте бине ку­турбурни лезгияр я лугьуда. Исятда ана са­­ки­ чи вири миллетрин векилар дуствилелди яшамиш жезва, чпин яшайишдал дамахзава, герек вири­ шартIар, лап чIехи майишат арадал гъан­ва!..­

Хунзах  райондин  ЦIада хуьр СтIал Сулейманаз акьван гьуьрметар авур бубани хва Гьамзатоврин ватан я. Хунзах къеледа ви­­чин­ вахтунда Сулейманан дуст ва арха хьайи регьбер Нажмудин Самурскийди дагъвийрин  бунт акъвазарнай. И чкайрикай аялриз чирвилер гун патал анриз сиягьатар тешкилун герек я.

Хасавюрт, Буйнакский, Дахадаев ва маса районрани, шегьеррани СтIал Сулейманан тIварунихъ галаз алакъалу чкаяр хейлин ава. Чи гъиле а делилар авачирвиляй чун инал рахазвач.

Бахт жагъуриз къекъуьнар

Адан къекъуьнар дуьнья­да гзаф я. Шаирди вичин “Жувакай суьгьбетда” и кар кьетIен­диз рикIел хканва. Зи къейдер­ шаирдин виликан музейда акур бязи документрай къачунвайбур я. (1985-йисан апрель).

1886-йис. Шаир Агъа СтIалдилай Дербентдиз фена, ана са девлетлу хузаиндин кIвале, сала, багъда кIвалахна.

1887-йис. Сулейман Дербентдай Агъа СтIалдал хтана, чкадин варлуйриз батраквална. Цанар цаз, тумар кутаз, яцар, гамишар хуьз, куьмекар гана…

1888-йис. Сулейман, бахт жагъуриз, Агъа СтIалдилай Генжедиз фена. Ана къван атIа­на. Арадал затIни текъвез акурла, анин фялейрихъ галаз 1892-йисуз Каспий гьуьлелай паромда аваз Красноводскдиз, анайни Сырдарья вацIал ракьун рекьин муьгъ эцигиз фена. И рекьера адаз узбекрин Самарканд, Ташкент, къазахрин Алма-Ата, туркменрин Мары шегьерар аквадай мумкинвални хьана­. Виринра ам туьрк чIалал рахана… Кьуд йи­суз кIвалахна, жибин ичIи яз, мад элкъвена Бакудиз хтана. 1896-йисалай 1898-йисалди Бакуда нафтIадин мяденра акатай кIвалахар­на, фялейрин уьмуьрдин вири кьелер чандик кужумна, дуьньядикай хабардар яз, Агъа СтIалдал хтана. Вичи рикIел хкизвайвал, са еке яшар хьанвай (30 йисав агакьнавай) жегьил яз, кIвал-югъ, хизан кутун лазим тир. Хуьре адал гьа вичелайни кесиб етим руш Марият гьалтна, эвленмиш хьана. Им адаз сифте жагъай бахт, вири уьмуьрда рикIел ала­мукьай  кас хьана. Марията адаз пуд хва — Мегьамед-Юсуф, Мирзе-Юсуф, Мусаиб, кьве руш — Зубаржат ва Шейрихан багъишна. Кьве хва Мегьамед-Юсуф ва Мусаиб дяведа телеф хьана. Анжах Мирзе-Юсуф дяве­дай хтана, яргъалди хуьре яшамиш хьана.

Октябрдин инкъилаб СтIал Сулеймана хуьре къаршиламишна. ЦIийи девирди адаз инсандиз герек вири бахтар ачухна. Агъа СтIалдал кесиб лежбердин хизанда хайи, аял яз хайи дидедикай магьрум хьайи ам Советрин гьукуматди гъетерив кьван хкажна, шаирдин тIвар вири дуьньядиз машгьур хьана.

Мердали Жалилов

( КьатI ама )