Заз уьмуьрда гзаф дустар хьана, абурукай сад халис тарихчи тир.

РикIел хквезва: алатай асирдин 60-70-йисара Дагъустандин лезги мектебра тIебии алакьунар авай, образование къачунвай, гзаф йисарин тежриба хьанвай цIуд­рал­ди муаллимри кIвалахзавай. Абуру аялриз дерин чирвилер ва къени тербия гузвай. Нин тIвар кьан? Вуж тан? Ша чун яшлубурулай эге­чIин.

Векьелрин сифтегьан мектебда Ленинан ордендиз лайихлу хьанвай, араб, фарс ва туьрк чIалар чидай, Етим Эминан ирс жагъурзавай, алим А.Агъаевахъ галаз ала­къаяр  хуьзвай зари Сейфудин Гьажиева кIвалахзавай. (И зурба касдиз за 1975-йисуз жуван “Жегьилрин пIир” повесть багъишна). Ах­цегь­рин 1-мектебдин муаллим ­Са­ид Гьажиева ва Кьасумхуьруьн мек­тебдин муаллимри, Алдер Билаловани Салаудин Селимова, лез­ги чIалан методикадай макъалаяр ва пособияр кхьизвай, абур Мектебрин институтдин (гила Педагогикадин институт) чIехи илми къул­лугъчи Н.Агьмедовахъ галаз сих алакъада авай. Къурушрин мектебда зари муаллимри — Къуруш Мегьамедани Кьасум Фаталиева, Миграгърин мектебда — Шихнесир Къафлановани Рачаб Рачабова, Мегьарамдхуьруьн мектебда — “Самур” романдин кирам Абдуллагь Ис­кендерова, Хкемрин мектебда Жа­малдин Алижанова  аялриз  литературадин эсеррин сирер чирзавай. Смугъулрин мектебдин муаллимар тир Абад Вагьабова Мазали Алидин ери-бине ахтармишзавай ва Назир Мирзоева гьикаятдин эсерар кхьизвай. Ахцегьрин 1-мектебда Бей­бала Жафарова ва Вини СтIал­рин мектебда Нурмегьамед Ме­гьамедова аялриз хайи ватан чирзавай ва тарихдин музеяр арадал гъизвай. Музыкадин алакьунар авай муаллимри — Курхуьруьн 1-мек­тебда Зубаил Къурбанова, Самурдин мектебда Абдулманаф Абдуллаева… аялрик далдамдин, чIа­­­­­­гъандин, тардин, чуьнгуьрдин… куьмекдалди искусстводин тIямар кутазвай.

Ярагъ-Къазмайрин мектебда  Абдулгьамид  Саидович  Абдулгьамидова  аялриз  физкультурадин, жен­гинин, къагьриманвилин, эдебдин, итимвилин тарсар ва тербия гузвай. Зун адахъ галаз 1967-йисан сентябрдиз ЦIийи Гъепцегьрин мектебда (зун иниз Мектебрин институтдин ахтармишунар кьиле тухуз атанвай) таниш хьанай. Ам  муаллимвилин пешедив ина эгечI­навай, са йисалай вичин хуьруьн мектебдиз хъфенай. Хайи мектебда 40 йи­суз чешнелудаказ зегьмет чIугур ин­санди халкь­­дин патай гьуьрметдин “Полковник Абдулгьамидов” тIвар къазанмишна.

Абдулгьамид муаллим кьа­кьан­, шумал буйдин, экуь якIарин, элкъвей ачух вилера илгьамдин цIелхемар кузвай, викIегь, гъилер, къуьнер юзуриз-юзуриз  рахадай, яр-дуст ва мугьман-итим кIандай, гъвечIи-чIехи межлисрин тамада  жезвай жумарт  инсан тир.

Жувалай саки цIуд йисан чIехи муаллимдив зун са тIимил мукъаятдаказ агатзавай. Анжах са игьтиятни лазим хьанач, ам вич зи къаншардиз атана. Ада викIегьдаказ, фадлай таниш инсандиз хьиз, заз лагьана:

— Къурбан стха, за ви “Аламат” ктаб кIелна. Заз ви гьикаяяр, новеллаяр гзаф хуш хьана. Мубаракрай!

Ихьтин малуматди ва къиметди ЦIийи Гъепцегьрин мектебдин муаллимрин арада зи къимет хкажна, и кар зазни, сад лагьай ктаб акъатнавай жуьже заридиз, гьелбетда, хуш хьана. Гьанлай чи суьгьбетар тарсарин арада, гьар архайин вахт хьайила, литературадикай ва тарихдикай кьиле физвай. Суьгьбет никай кватайтIани (Ярагъ Мегьамед, Мирзе Али, Алкьвадар Гьасан, Н.Самурский, Къ.Агъасиев, СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир, В.Эмиров, А.Искендеров ва мсб.),  А.Абдулгьамидоваз виридакай хабар авай. Заз течир месэлаярни адаз чизвай. Зун рикIивай тажуб хьана ва жузуна:

— Багъишламиша, ваз икьван ма­луматар, чирвилер гьинай я?

Ада, кIусни дамах гвачиз, явашдаказ  лагьанай:

— Бес за ктабар  кIелзавачни?!

— Вун халис тарихчи я, Абдулгьамид муаллим, — тестикьариз кIан хьана заз.

— Ва-аъ. Тарихчияр зурба ксар я. Зун  анжах тарих кIандай кас я жеди, — лагьанай ада.

Заз чин тийидай месэлаяр гзаф авай. Абурукай сад — Ярагъ Мегьа­ме­­­­дан уьмуьр, адан диндин рехъ тIа­­­рикьат тирди. И кар чиз, заз цIийи дус­­ту­ни гьар юкъуз вичин Вини Ярагъ хуь­руькай, шейх Мегьамедакай цIийи-цIийи малуматар гузвай. Абур га­лай-галайвал ри­кIел хуьн че­тин тир. За ви­кIегь­вал­на, жув патал кхьин­­ тIа­лабнай. (Зи архивда а чIа­вуз­ винидихъ тIвар кьунвай агъ­са­къал­рин, гьакIни С.Гьажиеван, А.Билалован ва С.Селимован ри­кIел хкунар кIватI хьанвай). Са вацралай зав А.Абдулгьамидован даф­тарни агакь­на. Ам за жуван ма­къалайра ва “Яру Ярагъ” романда ишлемишна, 60 йисалай ирссагьибрив вахкана.

Абдулгьамид муаллим  Ярагъ-Къазмайрин мектебдиз кIвалахал хъфейла, зи рехъ гьа­нихъ хьана: заз адан чина берекат авай суьгьбетчи  Айишат диде ва хизанар, мектебдин коллектив, хуьруьн булахар ва къарасуяр чир хьана. Кьилинди, дустуни зун Ярагъ Мегьамедан невейрин, Алидинни Исадин, кIва­ле­риз тухвана, абурухъ галаз­ та­­ни­шарна. Нетижада заз гзаф цIийи  ма­луматар чир хьана, шейхдин аса, кпIун халича ва теспягьар акуна­.

Ярагъ-Къазмайрал савадлу динэгьли Дадаш Кьасумов лугьудай кас рагьметдиз фенвай. Адан кIвале самбар араб ктабар амай. Абдулгьа­мид муаллимди кIвалин ие­сидивай а ктабриз килигдай, литературадиз ва тарихдиз талукь сад-кьвед хкядай  ихтияр къачуна. И вири зегьметар зун патал тир. За, машин кьуна, Кьулан СтIалдилай (иниз 1966-йисуз Векьелар куьч хьан­вай) Рагъ­экъечIдай патан чIа­лар чидай С.Гьажиев гъана, кьве сятда са сандух ацIай ктабриз килигна: абур вири диндин улубар яз хьана.

1969-йисан мартдиз ярагъвийриз са ядигар зани пишкешна: Моск­вадай лезги художник-скульптор Хасбулат Аскар-Сарыджади туь-кIуьр­навай Ярагъ Мегьамедан тимталдин шикил хкана, ам сифте яз “Коммунист” газетдиз (1969-йисан 4-март) акъудна, шикилдин копияр  ярагъвийриз, дустариз, агъсакъалриз пайна. (Гьа и шикил Дагъустандин художникри — А.Адилова, С.Сей­фединова, И.Халилова ва мсб. чIугун хъувунвай вири шикилрин  бинеда  ава).

Зунни Абдулгьамид муаллим  йиса садра-кьведра дуьшуьш жезвай. Чи арада датIана саламдин чарар, суваррин тебрикар къекъвезвай. Гьар сеферни муаллимди  завай хабар кьадай:

— Вуна вуч кхьизва? Ам чавай мус кIелиз жеда?

Заз КцIариз ва Худатиз фидай, чи тIвар-ван авай хуьруьнвийрикай — ХIХ лагьай асирдин зари Мардалидикай ва ХХ лагьай асирдин революционер Абид Эмираслановакай малуматар кIватIдай ниятар авайди чир хьайила, дустуни кье­тIивилелди лагьана:

— Анрив вун за агакьарда!

1989-йисан гатуз чна Къуба магьалдиз кьве сиягьат авуна: сиф­те — КIцариз, ахпа Худат шегьердиз фе­на. И кьве сефердани хъсан нетижаяр гана: 1970-йисан 8-январдиз “Коммунист” газетдиз зи “Миграгъ Мардалидин эсерар” тIвар алай макъала акъатна; 1972-йисуз по­вестрин “Къацу цуьквер” тIвар алай ктаб басмадай акъатна, адак Абид Эмираслановаз бахшнавай “Асландин рикI авай инсан” повесть ква.

Тарих хьиз, Абдулгьамид Саидовичаз дидед чIал, литература ва музыкани кIандай. Ада вичин хуьруьнви, муаллим ва зари Тариверди Магьсимовал гуьзел шиирар теснифун тапшурмишдай, адаз цIийи темаяр гудай. КIва­лин вилик квай багъда, чуьлда, булахрал нуькI­ерин нагъмайриз яб гудай,  тIе­биатдикай лезет хкуддай.

Абдулгьамид муаллимди вич ярагъви хьунал дамахзавай: заз ­ра­къурзавай саламдин чарарал “Ярагъ Абдулгьамид” къул чIуг­ваз­вай, вичин са баладал Ярагъи тIвар­ни эцигна.

“Полковник Абдулгьамидоваз” Ярагъ-Къазмайрин жемятди “Хуьруьн дестек”, райондин муаллимри “Чан алай энциклопедия”  лу­гьуз­вай. Чи арада амайтIа, и йикъа­ра адан 90 йис тамам жедай.

А.Абдулгьамидов заз камаллу дуст, вафалу терефдар ва мягькем аманеви хьанай.

Абдулгьамид Саидович вири уьмуьрда  къагьриман инсан хьана­. Ихьтин руьгь адан рухвайрикни — машгьур журналист Аликак,  Моск­вада физик-алим Низамидик, устIар Физулидик ква.

ХХI лагьай асирда чи мектебра, капитализмди агъавалзавай де­вирдин тахсир яз, хайи чIалал, литературадал, тарихдал маш­гъул­, абурухъ рикI кузвай муаллимрин кьадар, гьайиф хьи, къвердавай тIимил жезва.

Гьаким Къурбан