Сейфудин Шихалиеван — 120 йис

Зун жуван ватанэгьли, хуьруьнви, вичин девирда гьакъикъатдани илгьамдин сеферчи­ хьайи  Сейфудин  Шихалиевакай  жезмай кьван марагълу делилар жагъурунин ва абур раиж авунин рекьера гзаф къекъвена. А касдихъ галаз вичел чан аламаз гуьруьшмиш хьа­нач­тIани, чи меркезда ам яшамиш хьайи Герце­нан тIварунихъ галай куьчедин 5-нумра­дин кIва­лера зун са шумудра хьанай. Ина, са гъве­чIи­ гьаятда, дарискъал чкада, рикIер гегьенш ин­санар — са шумуд хизан яшамиш жезвай. Рагь­метлу Саидуллагь буба, Исмаил­ Вагьа­бов­, вичин кьуд веледни галаз Сейфудинан уьмуьрдин юлдаш, гьакъикъатдани вич виридан диде хьиз тухвай машгьур  Сафаралиеврин неве Гьуьруь диде… Ери-бине Хив райондин Цлахърин хуьряй тир и камаллу дишегьлиди, гьар сеферда гуьруьшмиш хьайила, вичин асул бинени Ялахърин хуьр я лугьудай. ИкI зун и хизандиз хейлин мукьва хьана. И рикIел хкунар С.Шихалиеван 120 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу я.

Инкъилабдин женгера

Вичин гъилералди кхьенвай таржума­гьалда къейдзавайвал, Сейфудин Шихалиев­ 1899-йисуз Самур округдин Ялахърин ­хуь­ре Бакудин фяле Шихалидин хизанда дидедиз хьана. Бубади нафтIадин мяденра 23 йис тир зегьмет ­чIуг­ваз. Хизанда хьайи эркек­ ве­лед­дин кIвачери чил кьунмазди, бубади ам вичин­ патав Бакудиз тухвана. Ина кIуьд йис тамам хьанвай Сейфудин Сабунчида сад лагьай дережадин мектебдиз гьахьзава. Гуьгъуьнлай ада урусринни татаррин мек­тебдин 3-отделение акьалтIарзава, мад кIе­лун давамариз хъжезвач: нафтIадин мяденра буругъчийрин забастовкадин иштиракчи хьуниз килигна, Шихали кIвалахдилай элязава. Бубани хва хайи хуьруьз хтуниз мажбур хьана.

* * *

1915-йисуз 16 йиса авай жаван Сейфудин мад Бакудиз физва, ина нафтIадин мяденра ара­­лух кIвалахардай фяле жезва. Гила лагьай­тIа, ада кьиле Мукьтадир Айдинбегов авай фя­лей­рин кружокда активдаказ кIвалах­зава ва ви­чин патай РСДРП(б)-диз авай майи­лар къалурзава. Гьайиф хьи, кружокди кIва­лах яргъалди давамарнач, ам чкIайдалай гуь­гъуьниз Сейфудин, 1918-йисан мартдин вакъиаяр себеб яз, пар­тиядин тапшуругъар гваз хайи хуьруьз хквезва. Гьатта хайи Ахцегь райондани кваз туьрквер пайда хьайила, Сейфудинакай Ахцегьрин къеле­да жергедин аскер жезва. Амма… И чIавуз буба рагьметдиз фена, хцин къайгъуяр кIеве гьатна.

Бейкарвал себеб яз, мад Бакудиз хъфиниз мажбур хьайи Сейфудин ина полицияда къуллугъдал акъваззава, большевикрин чи­не­бан тешкилатдин кIвалахдани иштиракзава. Азербайжанда Советрин власть тайин хьайила, милиционервилин къуллугъдал элячI­на, большевикрин партиядин жергейризни гьахьзава.

1920-йисуз С.Шихалиев партийный ва советрин кIвалах тешкилун патал Дагъустандин обкомдиз, анайни Кьасумхуьруьн райкомдиз ракъурзава. Ина адакай ВКП(б)-дин Кьасумхуьруьн райкомдин жавабдар секретарь жезва. Вахтар акьалтIай четинбур тир. И йисара партиядин член Сейфудинан кьилелни ара-ара чIулав булутри сирнавзавай: ам гагь пар­тия­дин жергейрай чукурзавай. Гъибетар бине­сузбур тирвиляй мад ВКП(б)-дин жергейриз кьа­бул хъийизвай. Нетижада 1923-йисуз девирдин баркаллу рухвайрикай сад тир Сейфу­дин Шихалиев Москвада кардик квай Сталинан тIварунихъ галай Шаркь патан зегьметчий­рин Коммунистический университетдиз кьабулзава. Им а девирда Дагъларин уьлкведин интеллигенциядин векилриз ийизвай еке ихтибар тир.

ЦIийи девирдин векил

Ватандин меркезда чирвилер къачуна хтай Сейфудин Шихалиева сифте ВКП(б)-дин Ачикъучагъ райкомда, гуьгъуьнлай Хасавюртдин райкомда агитациядинни пропагандадин отделдин заведующийвиле кIва­лах­зава. 1920-йисалай партиядин член С.Ш.Шихалиев идеологиядихъ галаз алакъалу гзаф идарайриз регьбервал гуз рекье туна. И сиягь еке я.

Махачкъалада Союзпечатдин директор, ДАССР-дин наркомпросдин библиотекайрин сектордин заведующий, Даггизда лезги секциядин редактор (адан гуьзчивилик кваз 2, 3, 6-классар патал учебникар чапдай акъуднай), таржумачи ва икI мад… ИкI Сейфудин Шихалиеван уьмуьрдин рехъ, лугьудайвал, халис женгинин рекьиз элкъвена.

Яйлахринни булахрин велед

Хайи Ялахърин хуьруьн яйлахрини булахри гьеле аялзамаз гележегдин савадлу хцин рикI къарсурнани, чидач, сифте ада гуьзел тIебиат­ди­­кай, гуьлуьшан дагъларикай, дишегьлидин гуьрчегвиликай шиирар теснифиз хьана. Гележегда, вичиз дуьнья акурла, уьлкведа ва дуьньяда кьиле физвай ажайиб вакъиайрин таъсир­дик Сейфудинан яратмишунрин тематикани гегьенш хьана. Лезги мектебра кIелзавай аялар па­тал учебникар туь­кIуьрунилай алава, ада урус халкьдин классикрин эсерар, сифте нубатда, А.С.Пушкинан шиирар лезги чIалаз таржума авуна.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара автордин яратмишунри мадни  цуьк акъудна, бегьер гана. Адан къелемдикай хкатай «Ватандин кард» (Со­ветрин Союздин Игит Валентин Эмироваз талукьарнавай) Виридагъустандин конкурсда гъалиб­ хьана. Дяведин йисара кьиле тухвай про­па­ган­да­динни агитациядин жанлу кIвалах­дай Сейфудин Шихалиев ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Гьуьрметдин грамотадиз ла­йихлу хьана. Адаз «За оборону Кавказа» медаль гана. Ватандин ЧIехи дя­ведин 1944-1945-йисара республикадин «Социализмдин пайдах» газетдин (къе «Лезги газет») редакцияда хуьруьн ма­йи­шатдин отделдин­ заведующийвиле кIва­лах­дай­лани Сейфудин Шихалиев яратмишунрин яцIа хьайиди якъин я. Ада теснифай «Гьул­­­дандин­ варар» повесть, гьайиф хьи, а йиса­ра гелни гала­чиз квахьнай. Повесть Советрин Союздин Игит Гьасрет Алиеваз талукьарнавайди тир… Жу­ван нубатдай, за зи ватанэгьлидин рехъ давамарна­, и повесть арадал хкана, чапдайни акъудна…

Бубадин весидиз вафалубур

Вичин таржумагьалда къейд ийизвайвал, Сейфудин Хив райондин Цлахърин хуьряй тир Сафаралиеврин играми вах Гьуьруьдал эвленмиш хьана. И туькIвей хизанда пуд хва­ни са руш уьмуьрдин шегьредал экъечI­на.

Анжах уьмуьрдин 52 лагьай йиса кIвач эцигнаваз, веледрин далудихъай буба Сейфудин галатайла, чIехи хва Сабиран 15 йис тамам хьанвай, гъвечIи Набат вад йиса авай, дуьньядиз гунагьсуз, сирлу вилералди килигзавай аял тир… Абурун арада мад кьве хва — Сер­го ва Ша­­­мил авай. Бубадин ирсиниз ва весийриз вафалу рухваяр. Абурукай гьар садакай повестар кхьиз жеда. И сеферда бубадикай куьруь рикIел хкунрал акъвазун серф акуна.

Гьуьруь дидеди уьмуьрдин хейлин магьрумвилериз уьтквемвилелди дурум гана, кьуд веледни хайи бубадин пак веси тир савадлу, камаллувилин кьакьан сенгеррив агакьарна. Ихьтин ирс квахьдайди туш…

Казим Казимов,
писатель, РД-дин культурадин лайихлу работник