Алай йис СтIал Сулейманан юбилейдин лишандик кваз физва. Идаз талукь макъалаяр, рикIел хкунар, тарихдин агьвалатар газетдин чинрай кIелун чаз виридаз хуш я. Адан шаирвилин кьисметдихъ галаз сих алакъада аваз рикIел хквезвай кас, писатель, таржумачи Эффенди Капиев дидедиз хьайидалай инихъ цIи 110 йис тамам хьанвайдини рикIелай ракъур тавун, заз чиз, кутугнавай кар я.
Инал мад са рекъемдикайни лугьун: 75 йис идалай вилик, 1944-йисуз, Э.Капиева СтIал Сулейманакай кхьей “Шаир” тIвар алай ктаб чапдай акъатнай. Ам неинки а вахтунда, гьакI исятдани шаирдин яратмишунрал рикI алайбурун гъилера авай литературадин надир эсеррикай сад я.
СтIал Сулейманакай рикIел хкунар гегьеншдиз малум ятIани, Эффенди Капиева “Шаир” ктабда хьиз, шаирдин руьгьдин эдеблу къамат, камалдин деринвал, хайи чилихъ, вичин халкьдихъ галаз адан битаввал вири уьлкведиз, миллионралди инсанриз аквадайвал маса садани къалурнач.
Э.Капиев шаирдихъ галаз Махачкъалада Дагъустандин писателрин сад лагьай съезд авай йикъара таниш хьанайтIани, Агъа СтIалдал ам сифте яз 1935-йисуз мугьман хьанай. Им гьа вилик квай 1934-йисуз СтIал Сулейманаз Максим Горькийди “ХХ асирдин Гомер” лагьай, шаирдин тIвар вири дуьньядиз чкIанвай вахт тир.
Гуьгъуьнин йисуз Э.Капиева шаирдин мецелай кхьей “Жувакай ихтилат” “Правда” газетдиз акъатайла, шаирдин тIвар мадни машгьур хьанай. Пуд йисалай, 1939-йисуз , Э. Капиева и новелла, “Одиссея” тIвар алаз, вичи кхьиз гатIуннавай “Шаир” ктабдин са кьил яз малумарна, меркездин журналда чапнай.
Идалай гуьгъуьниз СтIал Сулеймананни вичин арада хьайи суьгьбетрикай, адан хизандихъ, хуьруьнбурухъ галаз хьайи танишвилерикай, Москвада ва чеб хьайи маса чкайра кьиле фейи агьвалатрикай гьикаяяр (новеллаяр) кхьиз, нуфузлу журналра кура-кура чап ийиз хьана. Кьилдин ктаб яз “Шаир” 1944-йисуз акъатнай.
“Шаир” ктаб СтIал Сулейманан , лугьун чна, цIарба-цIар кхьенвай биография туш. И эсер жегьил авторди ( 25-30 йис яшарин арада) дуьньядин дердер тукъуьмна, кьуьзуь кьиляй бахтунин ракIар ахъа хьайи, камалдинни тIебии бажарагъдин гьуьл хьтин шаирдикай кхьенвай кьетIен жанрдин эсер я. Автордин вичин веревирдери, мукьуфлу кьатIунри, къейдери чун СтIал Сулейманан гьакъикъи суьретдивай яргъа ийизвач. Акси яз, Э.Капиева шаирдин уьмуьрдин тежрибадикай, инсанвилин ерийрикай, камалдин деринвиликай гьейранвилелди, адаз гьуьрмет авуналди кхьизва. Ида чаз шаир генани мукьва, генани багьа ийизва. Мадни дуьз лагьайтIа, и ктабдай неинки СтIал Сулейманан вичин къамат, гьакI адан еридин шикилар, бажарагъди дувул кьур ва бегьер гъайи чил, инсанрихъ галаз рафтарвилер, зурба гъулгъулайрик дагъви жемятдин яшайишда арадал атай хейлин дегишвилер аквазва.
СтIал Сулейманан яратмишунрин кьисметда Э.Капиева кьазвай чкадин ва адан ктабдин гьакъиндай критикар гьар девирда гьар жуьреда рахана: “Шаир” ктаб СтIал Сулейманакай туш, адан игит умумиламишнавай дагъви шаирдин къамат я лугьудайбурни, Э.Капиев хьаначиртIа, СтIал Сулейман а кьадар машгьур жедачир лугьудайбурни, Э.Капиева ерисуз таржумайралди шаирдин яратмишунриз зарар гана лугьудайбурни хьана. Гилани бязи критикри и жуьредин фикирриз рехъ гузва.
Э.Капиев урус чIал лап кьакьан дережада чидай, бажарагъ авай писатель, таржумачи, журналист тир. Ада устадвилелди урус чIалаз элкъуьрай дагъви шаиррин чIалар, сивин яратмишунар 1934-йисуз “Дагъустандин Антология” яз Москвада чапдай акъатнай, ктабдин къиметлувал чи девирдани квахьнавач.
Э.Капиева СтIал Сулейманан бажарагъдин кьетIенвал, тешпигь авачирвал хъсандиз кьатIанвай, гьа са чIавуз гьукумди шаир вичин къуллугъда гьикI акъвазарнаватIа, гьамни адаз такваз тушир. Машгьур хьанвай шаирдин секретарвиле вич вучиз тайинарнавайди ятIа, идан гъавурдани ам авазвай. Гьар юкъуз са жуьре жезвай гьукуматдин сиясатни, дегиш жезвай Сулейманан кьатIунар-фикирарни адаз аквазвай…
“Шаир” ктабда авай гьикаяяр саки вири СтIал Сулейман кечмиш хьайидалай гуьгъуьниз кхьенвайбур я. Э.Капиевавай вичин эсер шаирдин “михьи биография” хьиз арадиз акъуднайтIани жезвай. Ада лагьайтIа, СтIал Сулейманан машгьурвал фикирдизни гъиз тежедай кьван гьуьндуьрриз акъатнавай девирда саки кьве йисуз адан патав хьайи вичин хсуси фагьумар-фикирарни, бубадин яшда авай халкьдин шаир-философ аннамишзавай тегьерни, вичин кIанивални, гьуьрметни, гьейранвални къалурнай…
Гьайиф хьи, и кьве касдин дуствилел пехилвал ийидайбур, абурун “арадай яд ракъуриз” алахъзавай ксарни хьана. Заз чиз, им дуьз туш. Шаирди а муракаб девирда теснифай эсерар, таржумаяр, гъил хъиягъ тавуна, кьилдин раздел яз, пешекаррин кьил-кьилел алай баянар галаз, ктабра амукьнайтIа, гена хъсан тир. Им СтIал Сулейман яшамиш хьайи, чазни, къвезмай несилризни течидай девирдин “суьрет”, тарихдин чин, рангар ва гьава яз амукьдай. Къе Совет гьукумдин нукьсанра кичIевал авачиз тIуб экъуьрзавайбуру а чIаван хаталу шартIара чпи чеб гьикI тухудайтIа, низ чир хьуй…(?)
Мадни къейд ийин, “Шаир” ктаб вичин уьмуьрдин, яратмишунрин кьилин нетижа тирди, вичи адал дамахзавайди Э.Капиева са шумуд сеферда лагьанай.
Газет кIелдайбуруз за “Шаир” ктабдин жува таржума авур чинрай гъвечIи чIук теклифзава.
Пакизат Фатуллаева, шаир
___________________________________________________________________________________________________
“Москвадин дневникдай”
…Чна мугьманханадин нумрада нисинин хуьрек незва. Телефонди зенг яна. Чаз “Кузнецкий мост” куьчеда авай туьквендиз фин теклифзава. Ана, накь чаз писатель П.-ди лагьайвал, Сулейманавай пуд агъзур манатдин кIани-такIан къачуз жеда. Им шаирдиз, Ленинан орден тебрик авун яз, писателрин Союздин патай пишкеш тир.
Чун туьквендиз рекье гьатзава.
Сулейман парчаяр алай дезгейрив фикирлу яз акъваз хьана.
— Къариди чуькьни авунач, — мурмурзава ада. — Гьайиф!
Ада туьквенчи дишегьлидиз ишара авуна. Адани кьуьзуьдан вилик сукно-бастун, ипекдин парчаяр экIязава. Амма Сулейман абурал рази хьанач, туьквенчидин кьилелай виниз кIекIец туь-кIуьрна, читинин тупар къалурзава.
Туьквенчиди читер гъана. Гила инал алвер гатIунна.
Сулеймана парчайрик тIуб кязава, къиметар хабар кьазва, “нтIа-нтIа” ийиз (“багьа я!”), кьил элкъуьрзава, мад парча тупIалай ийизва, кьил элкъуьрзава. Эхир ада яру цIарар квай чит (чи патара, адет яз, адакай месин чинар цвада) хкяна.
— Сорок метр! — дамах гваз лагьана ада. Туьквенчиди парча алцумдалди сабурдалди килигна, чар алчудна кутIуннавай багълама хъуьчIуьк кутуна, са къерех хьана акъвазна.
— Мад квез вуч кIандатIа, лагь! — теклифзава туьквенчиди.
— Мад затIни! — жаваб гузва Сулеймана. — Лагь адаз, Гьабиб, мад заз са затIни кIанзавач. И гьапур-чапурни за хва патал къачурди я: ам мукьвара эвленмиш жеда, мес-яргъан цваз герек къведа.
— Сулейман! Вуна вуч лугьузва! — за жуван наразивал чуьнуьхзавач. — Хъуьруьн къвезва, валлагь-биллагь! Гьукуматдин виридалайни хъсан туьквендай ваз вуч кIандатIани къачу лугьузва, пуд агъзур манатдин къиметдик квай. Вуна кIвализ яхцIур юкI чит хутахзава!
— Гьм… — Сулейман фикирлу хьана. — Вуна им тIимил я лугьузвани?
— Вуч фикирар авун я? А ви хъуьчIуьк квайди и чамаданда эциг, ша, туьквенда къекъвен. Ви рикIиз вуч кIандатIани, гьам къачу!
— Акъваз! — Сулеймана зи гаф атIана. — Вун гьахъ я жеди, вуна лагьайвал хьурай. Са цIуд юкI мад вахчун — гьам бес я! Мад заз затIни кIандач!
Сулейман мад гьа виликан дезгедив хъфена, ада туьквенчидивай мад цIуд юкI чит хъиягъун ва вири санал кIватIна, кутIунун тIалабна.
— Кончай базар! — шаддиз, рази яз, хълагьна вичини.
Гуьгьуьлар чIур хьайи за адан чина акъваздай жуьрэт авуна.
— Ина ацукьдай кресло авани? — хабар кьуна за туьквенчидивай. — Гъваш, тавакъуйда! Сулейман галат хьанва, ацукьна, ял ярай, чна кьведа вуч къачудатIа хкяда…
Чалай гъейри мад муьштерияр авачир туьквендин юкьвал гъайи креслода за Сулейман ацукьарна. Гъавурда акьун тавур ам, читни хъуьчIуьк кумаз, ислягьвилелди вичиз къалурай чкадал ацукьна. Зун туьквенчидихъ элкъвена:
— Сусан булушкадиз кутугай цIуд юкI ипекдин парча!
— Белли! — туьквенчидин гъилера юкI къугъвана.
— Месин агъар патал къанни цIуд юкI вич кьван хъсан еридин батист!
— Башуьсте!
— Акъваз! Акъваз! — гьарайна Сулеймана. — Вуна инал вуч кьуьруькар акъудзава?
— ЦIусад кьвати печенияр! — гьарайзава за, муькуь туьквенчидихъ элкъвена. — “Туьркестандин ширинлухар”! Хцин мехъерик къаридини къужади чпиз чаяр хъурай!
— Вун дили хьанвани? — чинин рангар атIана, гьарайзава Сулеймана. — За ваз гьукуматдин пул акI вара-зара ийидай ихтияр гудач!
Ада хъел кваз кIекIец чиле эцязава:
— Отказ! Отказ! Этот дурной права не имеешь!
— Имею! — гьарайзава зани ва туьквенчидиз лугьузва: — Адаз яб гумир!
Бирдан Сулеймана вичин хъуьчIуьк квай багълама чилел гадарна. Кьекьемар зурзаз, кьуьзуь беден садлагьана агаж, зайиф хьана, кIекIец чиле акIуриз-акIуриз, ада ракIарихъди камар яна. За адан гуьгъуьниз чукурзава…
— Бес я! — кьулухъ элкъвена, ада хъел кваз зи чинив тIуб юзурна: — Гила килигда чун вуна вуч макьамар ийидатIа! Сталиназ арза ийида за! — Сулейманан пIузаррик зурзун акатна. — За вун секретарвилелай алудзава!
…Гьа икI, писателрин пишкешдикай арадал атай са затIни хьанач. Сулейман вичин гафунилай элячIнач: гьа яхцIурни цIуд юкI хуналай гъейри, ада мад са затIни къачунач. Хъфидай рехъди ада зи чинар кузвай:
— Гьукуматди заз пишкеш авуна, зани шадвиляй гьукуматдиз пишкеш хъийида, ваз вуч ава? Лугьуда за виридаз ви амалрикай, ахпа чир жеда ваз намуслувилин къимет. Килиг ман садра! Ваз гьукуматдиз вири гьавая гьатзавай хьиз аватIа? Гьар са кепек гьисабнавайди я. Низ чида, гьа къе-пака дяве башламиш жедачтIа, вуна лагьайтIа – “адикалун, печенияр…”. Ваз хабар авачиз туш хьи — чун элкъвена душманрин юкьва ава, гьарда чи кар чIурун патал багьна жагъурзава…
Амма яваш-яваш Сулейманан хъел элякьзава. Зи кисунни ада зун пашман хьунай гьисабзава…
Эффенди Капиев
