Лезги чIалаз хас тушир и кьве гафни макъаладин кьилиз гъунин себеб ам я хьи, абур кьведни чаз гилан аямда гзаф ван жезва­.

Оптимизация — са кар, са затI, къурулуш, къуллугъ лап хъсанарун, къулай авун, чебни харжияр тIимиларунин рекьелди.

Онкология — инсандин беденда цIийиз арадал къвезвай чIуру клеткайриз (азарриз) талукь илим, ахьтин азарар терг авунин рекьяй медицинадин са хел…

Аквазвайвал, кьве гафни чпин асул манайрин жигьетдай мукьва я (-тIимиларун.) Чи политикри, экономистри, философри, тарихчийри абур гзаф ишлемишунихъни гьа инал лагьанвай хьтин себеб — манайрин мукьвавал ава. Оптимизацияди онкологиядиз куьмекун лазим я: тIимил харжийралди беденда жезвай чIуру азаррин (клеткайрин) кьадар тIимиларун, инсан сагъламарун.

Обществода арадал къвезвай татугайвилер, хийир тагуз, ийизвай еке харжияр, маса магьрумвилер бес гьа инсандин беденда арадал къвезвай азарар хьиз тушни? Общество азаррикай хуьн тавуртIа, мукьвал-мукьвал ам михьдай серенжемар кьабул тавур­тIа, яни, духтурри лугьудайвал, диагноз дуьз эци­гиз тахьайтIа, гьа онкологиядин азарри хьиз, чIуру гьалари, алакъайри, къалпвилери, къаршивилери общество тIуьна куьтягьун мумкин я. Виликди фидач ам.

Вири ихьтин гьалар авайди къенин  аямда­ чи обществодин гзаф крарай, кьабулзавай къа­­раррай, серенжемрай, алахъунрай акун та­ву­на туш. ИкI тирди чи кьилин регьбер­ри ра­­­­иж­завай чарарайни, ийизвай бязи рахун­рай­ни­, гузвай теклифрайни, акъудзавай  къараррайни, хейлин СМИ-ра гузвай хабаррайни, бязи цент­райрин векилри ийизвай веревирдерайни чир жезва. КIанзавайди абур ди­къетдивди кIе­лун, руьгьда иливарун ва абуруз къиметар гун я.

Ингье зи вилик и мукьвара акъатнавай “АиФ” газетдин 13-нумра ква. Адан 4-чина “Ачух трибуна” рубрикадик кваз “Вучиз, тIи­ми­ларзаватIани, чиновникрин кьадар артух жезва?” макъала чапнава. (Автор — Николай Ми­ронов, экономикадинни политикадин реформайрин Центрадин руководитель).

Ана къейднавайвал, чина госаппарат кьадарсуз чIехи я, менфятлувал бес кьадардинди туш. Пландал бинеламишнавай экономика туштIани, чи министерствойра, ведомствойра СССР-дин вахтариндалайни  штатар гзаф хьанва.

Икьван хилер-путар гзаф тир госаппаратди Россиядин тарихдин ХVII асирдин гьалар рикIел гъизва. Гьа чIавузни гьар са гъвечIи къуллугъдизни гьакьван гзаф “приказар” (чиновникар) кардик кутунвай. Чебни акьван мен­фятсуз тир хьи (яни абуру государстводин бюджет незвай — М.Ж.), чIехи пачагь Сад лагьай Петрдиз администрациядин рекьерай лап чIехи ва гьакьван четин реформаяр кьиле тухун герек хьанай…

РикIел герек авазни, авачизни гзаф тарар акIурнавай багъ къвезва. Вад къелемдин чкада цIуд акIуруналди абуру артух бегьер тагудайди багъманчи туширдазни чида… Бес чиновникрин кьадар?..

Завай инал тIвар кьунвай макъаладал шак гъиз жезвач. Маса гьич са жуьрединни ахтармишунар кьиле тухун тавуна, чи гьар са хуьруьн, поселокдин, райондин, шегьердин администрацийрал вил вегьейтIани, аквада: штатрин кьадар акьван гзаф хьанва хьи, ни вуч  ийизвайди ятIа, садазни чидач. Са чар туькIуьриз кIан хьайитIа, ам гьа са кабинетда варцаралди гъиляй-гъилиз фида, ахпа «ви кар туькIуьзвач» лагьана, жаваб хкведа.

Чи республикада авай кьадар министерствоярни агентствояр, комитетар,  управленияр, департаментар… Россиядин Федерацияда, белки, авач жеди. Са тIебиат “хуьн” патал агъа кIан 7-8 ведомство, гьакьван институтарни,  инспекциярни, контролерарни кардик ква. Гьа и чIавуз майишатар чеб аматIа чидач… Балугърин (тIебиатдин са хел) промышленность амачирди хьиз. Ихьтин гьал авайди чи газетдиз чкайрилай къвезвай гзаф чарарини субутзава. Чи автор — шаир ва юрист Сардар Абила Дербентдай кхьенвай “Ла­йихлу” къуллугъчи-и-и” фельетон (“ЛГ”-дин 14-нумра) а жигьетдай лап кутугай материал я. Ада къалурнавай гьалар чи вири ведомствойриз, администрацийриз хасбур туш лугьудай кас бажагьат гьалтда…

И кар республикадин Кьил В.Васильева вичин Чарчени раижнава: “Вахтундамаз фикир тагудай са сигнални (хабарни) властдин  органрихъ тахьун лазим я. Куьз лагьай­тIа, къвезвай чарарин асул пай социальный хилен­ месэлаяр гьялуниз талукьбур я”. Социальный рекьяй агьалияр хуьн, кIвалах­ралди таъминарун, пенсияр, пособияр тайинарун, агакьарун,  ялгъузбурун, етимрин, хендедайрин, ветеранрин патахъай къайгъударвал авун… Ам­ма  наразивилин арзаяр, арзаяр, арзаяр…

Им лагьай чIал я хьи, гьикьван чун “оптимизациядикай” (гьалар, крар хъсанаруникай) ра­хазватIани, хъсанвилер виликди физвач. Ме­сэлаяр цIуд йисаралди, гьял тавуна, амукь­зава, абур “онкологиядин” азарриз элкъ­везва. Обществодин беден тIуьна куьтягьзава.

Себебкарар вужар я? ЦIуд йисаралди ге­рек чкайра школаяр эциг тийизвайбур, эцигиз­ гъиле кьунвайбур, жуьреба-жуьре багьнайралди финансар чара техйиз, акъвазарзавайбур, рахун аялрин бахчаяр эцигуникай ийиз, чпиз тавханаяр артухарзавайбур, гьуьл аваз, гьуьлуьн гимиярни, ветегаярни идаз-адаз маса гайибур; агьалийри энгел тавуна, экверин, газдин, цин пулар гузватIани, абур “буржара” твазвайбур… Ибур вири чи уьмуьр кIуд­завай лап чIуру “азарар” туш ни лугьуда? Ингье “онкологияни” “оптимизация” гьихь­тин гьаларини крари чеб-чпиз генани мукьва ийиз­ватIа. “Оптимизация” ийизвайди я лугьуз, лап кар алай къуллугъарни, хъсан пешекарарни тахьай мисалзавай дуьшуьшар тIимил яни?

Штатар тIимилариз (пулар кьенятиз) эге­чIай­валди, “жувандини” “далу” галайди къуллугъдиз “вафалу” яз амукьда, ялгъузди (за­йиф­ди) — тахсирлуди?! Ихьтин гьалари зи са  фельетондални чан гъана:

“Чна бажарагълубур жагъурзава!” — гана тама малумат.

— Тамун крар мадни вилик фин патал,

Агакьнавай дережаяр хуьн патал,

Герек я чаз девир хъсан чидайбур!

Намус патал цIайни вацIай фидайбур!

Вирибуру дикъет ая хъсандиз!.

КIаникайни къул чIугунва Асланди.

Ихьтин малуматди виридалайни вилик Жанавурни Сев кутуна. Комиссиядин чIехи­бурни гьабур хьана. Абуруни, “кар алакьдайбур” яз, чпин рухваяр къуллугърал хвена. Амай­буруз гайи къиметар аку:

— Хипен хциз вуч гайитIан, хеб жеда.

— Ламран хциз ихтибарун себ жеда.

— Къаргъадин хва амукьда гьа къаргъа яз.

— Данадикай жедайди кал, бугъа я.

— Таярикай хварар хъхьун мумкин я.

— ВакIан цIуьгъве, гъвечIи язни, чиркин я.

— Къуьрер катда, жизви кулар юзайвалд.

— СикI суст жеда, жизви къурсах ацIай­валд…

— Чаз кIанзавай кандидатар кьетIен я —

Лиф хьиз акваз, герек жен ам лекьен яз!

Хеб хьиз акваз, жанавурдин иштягь жен!

Вилик вегьей лапаг гьасят куьтягь  жен!

Сев ятIани, серфе хуьниз пайгар я!

Кацни гьатта пеленгдилай азгар я!..

Керекулри цIамни вугуч кирида!

Сада, валлагь, жаваб гуда иридаз!..

Ингье, гьа ихьтин жуьре кандидатар “хкя­гъиз”, кьилиз гъизвайбурни, хуьзвайбурни мад гьа са къефлейрин веледарни эвледар жезва­. “Оптимизация” “Онкологиядиз” эл­къвез­ва…­

Гьикьван чIавалди?.. Кьиле тухузвай эхиримжи конкурсри гьалар хъсан патахъ дегиш жедайдак умудар кутазва…

Мердали Жалилов