ДАГЪУСТАН — ХАЛКЬАРИН САДВАЛ

Агъа дуьньядиз физ рекьел алай бубади вичин рухвайриз эверна, верхьи кул гъиз туна ва лагьана: “Гила, чIехи хва, вуна кулуникай са кьал хкудур ва ам хух”. Хци кьал хкудна ва регьятдиз хана. Муькуь рухваяр кьуьзуь дахдиз ва кулуниз аламатдаказ  тамашзавай. “Гила, чан хва, кул юкьвалай кьатIа”. Хва кул хаз алахъна, амма адалай алакьнач. “Чан балаяр, зун и дуьньядал аламачирла кьилди-кьилди жез алахъмир. АкI хьайи­тIа, куьн и кулунин кьал хьиз са-сад кьве­чIиларда. Эгер сад хьайитIа, садавайни квел тIем гъиз жедач. Им квез зи веси я” лагьанай бубади.

Са рахунни алач, чIехи несилдиз и кьиса чида, амма алай аямда яшамиш жезвай жегьилриз садвилин къуватдикай гьамиша ихтилатар авун герек я, вучиз лагьайтIа къе инсанар (стхаяр, миресар, амлеяр) виликдай хьиз, са къавун кIаник яшамиш жезмач. Гьардахъ вичин утагъ, ери ава. Идалай гъейри, гзафбур патариз акъатнава, хайи маканрихъ галаз алакъа атIанвайбурни тIимил туш. Кьилди авайвиляй абур кIеверани гьатзава, жуьреба-жуьре бедбахтвилерикни акатзава. Мурадар кьилиз акъуддай я такьатар, я мумкинвилерни амукьзавач. Алай девир вични са акьван къениди, адалатлуди туш. Са зерре зайифвал къалурайтIа, вун кIеве тваз  алахъдайбур пайда жеда.

Дагъустандин халкьарин садвилин суварни гьакI тIвар патал тешкилайди туш. Идахъ гьакъикъи себебарни авай. Дагъларин уьлкведа 6-7 йис идалай вилик лап къизгъин гьалар арадал атанвай. Общество са шумуд чкадал пай хьанвай. Бандитрин, тахсиркаррин, тухумрин (кланрин) дестейри государстводин кар алай чкаяр кьазвай, чпиз муьтIуьгъ тахьайбур ягъиз рекьизвай, кIвалер, идараяр хъиткьинарзавай, халкьар къурхувилик кутунвай. Гьа и татугай гьерекатрал эхир эцигун, Дагъустандин халкьар сад авун ва дуьз рекье аваз фин патал Садвилин сувар тайинарунин месэлани куднай — Да­гъустандин халкьарин III съезддал.

За фикирзавайвал, дагъустанвийрин садвилин сувар кьетIенди я. Вучиз лагьай­тIа чна ам ашкъи — гьевес, шадвал кваз къаршиламишзава. Бес жечни, адахъ Да­гъустандин халкьарин садвал, стхавал мадни мягькемардай, чун тупламишдай бинеяр ава. Мегер идалай важиблу, маналу макьсад ва гуьзел мярекат жедани?! Дегь девиррилай дагъларин, ягъварин, чIурарин къужахда яшамиш жезвай чи халкьарин гележегни, кьисметни гьа садвилелай, дуствилелай, хуш рафтарвилелай аслу я эхир.Гьавиляй иллаки къе чаз мурадрин, къастарин, зегьметдин, руьгьдин садвал герек я!

Къе виридаз чизвай гьакъикъат я, Да­гъустан чи уьлкведин гзаф  миллетар санал яшамиш жезвай ва са шумуд диндиз къуллугъзавай инсанар авай чка я. Ина ислягьвилелди виш халкьдин векилри ва жуьреба-жуьре чIаларал рахазвай агьалийри уьмуьр кечирмишзава.  Фадлай исламдин, хашпарайрин ва иудаизмдин динар гвай чи халкьари сад-садав ва милли адетрив гьуьрметдивди эгечIдай кьетIен рехъ жагъурна. Дагъларин уьлкведа уьмуьр, яшайиш четинарзавай шартIар гьикьван артух ятIани, лап дегь девиррилай дагъвийрихъ садвилин идея хьана. Ам экономикадани, политикадани, культурадани авай. Ватан чапхунчийрикай, душманрикай хуьдай чIавуз — иллаки. Гилани ам чи халкьариз мадни жанлу хьана кIанзава. Вучиз лагьайтIа Дагъустандин ва Россиядин халкьарин садвал, дуствал чIуриз, абур сад-садал гьалдариз кIанза­вай къуватар, гьерекатар пайда хьанва.

Яшайишдин муракаб шартIари Дагъустандин халкьариз садаз-садакай куьмек жедай, сад-садалай аслу жедай ва садвал мягькемардай мумкинвал яратмишна. Дагъустандин са пипIе те­хил, масанра емишар, ципицIар гьасилза­вай, дагълара хипехъанвилел, малдарви­лел, сеняткарвилел машгъул жезвай. Эко­номикадин сих алакъайри, культурадин мукьвавили, яшайишдин ва амадагвилин алакъайри тестикьарзавайвал, государстводин къурулушар кардик ква­чир­тIани, политикадин жигьетдай халкьар кьилди-кьилихъ яшамиш жезвайтIани, абуру садрани чпи-чпихъ галаз дявеяр авунач.

Зи рикIел хъсандиз алама, чи хуьруьз яхулар къведай хъенчIин къапар, литер гваз. Абур гьафтейралди хванахвайрин кIвалера амукьдай, кимин вилик квай майдандал чпин базарни ачухдай. Чеченар акъатдай бязи вахтара, балкIанар маса къа­чуз. Чи хуьруьн колхоздихъ Калухъ дагъ­да хуьзвай кьве рамаг авай. БалкIа­нарни тарифдай жинсеринбур тир. Хив рай­ондин табасаранрин хуьрерай кIере­цар, чумалар, кицикар картуфрихъ, хипен ни­сидихъ, сарихъ, газаррихъ дегишариз ин­санар къведай. Вири хуьруьнвийри хуш­вилелди кьабулдай, абуруз ксудай, ял ядай чкаяр теклифдай. ЧIехи­буру чун, аялар, мугьманрив гьуьрметдивди эге­чIу­н­ин, абурув гвай шейэр чуьнуьх, къванер эляна хун тавунин патахъай тагькимардай. Ибур халис стхавилин, дуствилин ала­­къаяр тир. Зи рагьметлу чIехи буба Иб­рагьимни мукьвал-мукьвал Агъул, Къули, Хив, Табасаран районриз, гьакI Кьиблепатан Дагъустандин гзаф хуьреризни фидай, адаз гзаф чкайра хванахваяр авай. Чи кIвалихъайни мугьманрин кIвач атIудачир. Ихьтин алакъайри акьалтзавай несилдизни дуьзгуьн тербия гузвай.

Дагъустан хаталувилик акатайла, миллетрин стхавал мадни гзаф ашкара жедай. ЧIалариз, ханлухриз, кефердиз, кьибледиз тамаш тавуна, вири санал душмандин хуруз къарагъзавай. Гзаф се­ферра абуру, чпин садвал, тупламишвал къалуруналди къецепатан душманар хайи макандай катар хъувуна. Тарихди чаз ихьтин агьвалатриз талукь важиблу хейлин мисалар тунва. Инал зун анжах сада­кай рахада. Алемдин шагь жез кIанза­вай Ирандин шагь Надиран кьушунриз Дагъларин уьлкведа рикIелай тефидай ягъунар кьуна. Эхиримжи женгерни Турчидагъдин ва Андалалдин къваларив кьиле фе­на. Вири миллетрин кьегьал рухвайрикай ибарат тир дагъвийрин кьушунрин басрухдикди Надир вичин кьушунрин амукьаярни галаз Дагъустандин чилелай кат хъувуниз мажбур хьанай.

Дагъларин уьлкведин халкьар 1999-йисуз чеб хабарсуз чIугур лап хаталу имтигьандайни лайихлувилелди экъечI­на. Чи ватандашри Россиядин Федерациядин битаввал, садвал хвена, международный террористрин бандайриз  женг малумарна ва абур республикадай катарна. Лезги халкьдин векилрини чеб кьегьалвилелди тухвана. Генерал Ша­мил Асланов интербригададин кьиле акъвазна. Милициядин капитан Закир Султанован отделение сифтебурукай яз  Дагъустандин чилел атай бандитрин хура акъвазна. Погранзаставадин начальник Радим Халикьов Салман Радуев кьиле авай бандитрин гуьгъуьна гьатна ва абурув чпин алчах мурадар кьилиз акъудиз тунач. Ихьтин баркаллувилин мисалар жаванар, жегьилар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин карда лугьуз тежедай кьван къиметлу такьат я.

Советрин девирда дагъустанвийри чи уьлкведин вири халкьарихъ галаз виликди камар къачуна. Абурун патай лап еке куьмекар агакьай вахтарни гзаф хьана. Залзалаяр хьайи 1966 ва 1970-йи­сар рикIел хкин. Уьлкведин вири пипIе­рай эцигунардай материалар, продуктар ва ма­са шейэр рекье туна. Вишералди устIарри Махачкъалада цIийи поселокар, хуьрера школаяр, туьквенар ва маса дараматар эцигна. Дуствилин, амадагвилин ихьтин алакъаяр чаз исятдани герекзава ва республикадин кьил,гьукумат гьахьтин алакъаяр гегьеншардай рекьерихъ къе­къвезва.

Са рахунни алач, Дагъустан ина яшамиш жезвай виридан умуми кIвал я ва вирида сад хьиз ам хуьнни, яшайишдинни экономикадин жигьетдай абад авун патални зегьмет чIугун лазим я. Гьелбетда, республикада гьялна кIанзавай месэлаярни тIимил туш. Халкьар наразивилел гъизвай кар алай месэлани гьукумдин органар виридав сад хьиз эгечI тавун я. Им гьич рехъ гана кIанзавай кар туш. Еке трибунайрихъай рахадайла, вири стхаяр, дустар, амадагар я. Ахпа, бюджетдин пулар пайдайла, эцигунар пландик кутадайла, культурадин, социальный месэлаяр гьялдайла, садбур рикIелай ракъурда, масадбуруз алаз хьиз пайда. Барабарвал гьар са камуна, гьерекатда герекзавай ери, уьлчме я. Чун гьикьван къени, гьуьрметлу, дустлу, савадлу хьайитIа, вири халкьарин­ ме­сэлайрив барабарвилелди эгечIиз хьайи­тIа, чи садвални, стхавални гьа­кьван мягькемди, битавди жеда.

Ша чна вирида хайи республика ва гьар са дагъустанви патал къени крар ийин.

Нариман Ибрагьимов