…СтIал Сулейман, “ХХ лагьай асирдин Гомер”, Дагъустандин советрин литературадин бине кутурбурукай сад, хайи литературадин чIехи са векил, уьмуьрдин университетар куьтягьнавай бажарагълу ва камаллу кас. И делилар виридаз чида. Са акьван яргъал дурум тагай советрин девирда шаир машгьурвилин кьакьан гьуьндуьррив агакьайдини виридаз ашкара я. Амма Сулейманан уьмуьрдин са бязи кхьин тавуна амай чинрикай и мукьвал къведалди хейлинбуруз хабар хьанач.
Малум тирвал, Сулеймананни лезги литературадин чIехи къайгъудар хьайи алим, чIалан устад Гьажибег Гьажибегован арада еке дуствилин алакъаяр авай. Сулеймана инкъилабдилай вилик йисара яратмишнавай ва советрин девирдин яратмишунар гуьнгуьна хтунин мураддалди переводчикар патал абурун цIарба-цIар таржума авунин рекье алимди, йиф-югъ талгьана, еке зегьмет чIугунай.
Н.Самурский, ахпа Гь.Гьажибегов “халкьдин душманар” яз кьунва лагьай терс хабар галукьай Сулейман 1937-йисан августдин вацра вичин дустарин суракьдиз Махачкъаладиз атайдакай заз алатай асирдин 60- йисара чир хьанай. А йисара Гь.Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш Зулейха Султанова са шумуд сеферда чи кIвализ мугьман хьанай. Адан суьгьбетар А.Саидова, Гь.Гашарова ва за нубатдалди кхьенай, лентинизни къачунай. Абур гилани чи архивда амазма.
Гь.Гьажибегов вад тIуб хьиз чидай Сулейман, вичин дустуниз “халкьдин душман” лугьунал сакIани рази жезвачир. Шаирди им са вад йикъан гъалатI яз гьисабнавай ва и гъалатI дуьзар хъувун патал къуьн кутун вичин буржи яз кьунвай. Гьайиф хьи, шаирдин умудриз терс вахтуни тIвал яна. Эмир гъилевайбуруз халкьдин шаирдихъ галаз и месэладай гьич рахазни кIан хьанач.
Малум тирвал, Н.Самурский кьурла, адан чкадал партиядин обкомдин 1-секретарь Сорокин хкянавай, КГБ-дин чIехидини Ломоносов тIвар алай кас тир. Гьа йисара обкомдин отделдин заведующийвиле кIвалахиз хьайи Гь.А.Аликберова тестикьарайвал, Сорокинани Ломоносова Сулейманаз Махачкъаладиз эверна ва меркездин Ленинан тIвар алай майдандал “халкьдин душманар” русвагьзавай митингдал рахун ва а рахунрик Самурскийдин ва Гьажибегован тIварарни кутун теклифна. Амма, шаирди вичи лагьайвал: “Гьахъ лугьун къадагъа тир, гьахъсузвал шиирда тун мумкин тушир”. Сулейманан рикIел гьа вичи лагьай маса гафарни хтана: “Шаир, эгер адал чан аламатIа, лал жедач, ам рахада”. Сулеймана гьакI авунни авуна. 7-ноябрдиз (1937-йис) ада эхиримжи сеферда вичин шиирар кIелна. А шиирра шаир халкьдихъ элкъвена рахана, къадирлу халкь вичин вафалу рухвайрин гьавурда гьамиша авайдакай ва жедайдакай лагьана.
Ада кIелай чIаларик Самурскийдин, я Гьажибегован тIварар ван тахьай Сорокинани Ломоносова шаирдиз чпин тажубвал ва наразивал къалурна, айгьамдалди Сулейманаз къурхуяр гана.
Амма Сулейманавай масакIа жедачир, куьз лагьайтIа, вичи лагьайвал, “Шаирдин кеспи такабур кеспи я”. Сулеймана уьмуьрдин, вахтунин терезар мад чIур хьайиди кьатIана, бейкеф хьайи шаир, хайи хуьруьз хтанмазди, месе гьатна. Гьайифди атIанвай шаир 23-ноябрдиз рагьметдиз фена.
Малум тирвал, Э.Капиева гьа йисара “Шаир” ктабдал кIвалахзавай. Вири новеллаяр кхьена, чапдизни акъуднавай. Амма са новелла — “Власть” куьтягь тавуна амай. А новеллада, Н.Капиевади кхьизвайвал, автордиз, Сулейман яратмишунрин фагьум-фикиррин яцIарай акъудна, къалабулух кутазвай уьмуьрдин вакъиайрин юкьва къалуриз кIанзавай.
Капиеван фикирда мад са новелла авай. Ада ам кхьин патал гьазурвал аквазвай. А новелла патал эпиграфни гьазур тир: “Инсаф заз, инсаф! Тек са нефес кьванни! Виридалайни къурхулу, эйбежер затI кьиникь ваъ, кисун я”.
Чавай гила Капиеван фикир давамариз жедач, адан гафарин айгьамдик хуькуьрунни гьакIан кар я, амма чна адан са келима инал мад гъин: “Аман, шаирдин кеспи вуч четин я!”
(“Четыре притчи”, 1939 г).
Сулейманан уьмуьрдихъ галаз алакъада авай и ва маса жуьредин делилри 70-йисара зун секинсуз авунвай ва гьа йисара за “СтIал ва къван” тIвар алай поэма кхьенай, адан 3-кьиле 30-йисара хьайи гьахъсузвилерин месэладални акъвазнай. Гуьгъуьнай чир хьайивал, гъалатIар хиве кьур (реабилитация) къарарарни акъатнатIани, а месэладикай кхьин къадагъа тир кьван. “Куьз къадагъа я?” — лагьай суалдиз жаваб гудай кас хьаначир, кьилелай буйругъ гудай къайдайри пачагьвалзавай. Писателдинни кIелдайбурун арада цал авай, “икI кхьихь, икI кхьимир” лугьудай вахтар тир, писателди яратмишай затIуниз къимет гузвайбур кIелдайбур ваъ, литературадин гъавурда авай критикар ваъ, эмир гъилевай начальникар хьанвай.
Зи “СтIал ва къван” поэмани, а йисарин къадагъаяр себеб яз, куьруь авуна чапдиз акъатнай. СтIал Сулейманан юбилей къейдзавай йикъара, чIехи шаирдин руьгьдиз гьуьрмет яз, за кIелдайбуруз а поэмадай са чIук теклифзава.
* * *
— Кьуьзуь хьунвай терс жезва зун, векъини.
Мегер дуьз ланш кутаз женни викIиник?
За дустунин тарифна — лагьана душман —
Ери-бине чириз кIанз хьана зун мугьман.
Заз лагьана: “Вун, кьуьзек, атана нагьахъ,
Вун авам я, чидач ваз гьим батIул,гьим гьахъ…”
ТуькIуьрнай за жуван чIал, хьана куь векил,
Ингье хурал ала зи Ленинан шикил.
Хайи халкьдин буйругъда гьазур я зи мез,
Къадирсузар себеб яз явашдани бес?
Къе ваъ, накь тир авам зун, япарни — биши,
Вилер аваз, буьркьуь тир, яш аваз, гъвечIи.
Кьуьзуь кьилихъ вилериз хтана зи экв,
Яраб мад зун са тIуб хьиз амукьдатIа тек?
Зун шад я зи жемятдал, ватандал я шад,
ИйизватIа кьисметди ягьанатар мад?
Гьинва зи дуст Нажмудин, гьинва, лагь акван,
Сулейман, ви рикIикай жез тахьурай къван.
Туькьуьл накъвар шагьид я, кас гумач къвалав,
Гьажини гваз хъфена тIурфанди чIулав.
ГьикI акъвазин лал хьана, кьабулдани таб,
Гьахъсуз касдин вилик бес жедани татаб?
Накь дуст кьуна, къе ам за гайитIа маса,
Халкь амукьрай, хъуьреда гъилевай аса.
Шаир я зун, жемятди акъудна виниз,
Гьахълуни я, михьини такабурлу жинс.
За лагьана: “Нажмудин хьайила душман,
Инкъилабдин экверин вуж хьурай фарман?”
— Эляс, къужа, — лагьана, — хьанва вун хибри,
Ви гафариз яб гуз чун вердиш туш ерли.
Багьа ятIа чан жуван, квахьна ахлад фад,
Хуьзва жеди, аяман, на душманрин пад?..
РикI лишан тир гуьллейрин —гафарин патахъ,
Мус къведатIа майдандал батIул, кIудна гьахъ?..
Месел ала Сулейман, дар яз чилни цав,
Адан кьилел саврухди яна чIулав ав…
Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир
