“Шарвили” эпосдиз талукьарнавай сувар кьиле тухуз цIи 20 йис жезва. Ихьтин мярекатар патал им вижевай юбилей ва тайин тир нетижаярни хкудуниз кутугнавай вакъиа я.

Сифтени — сифте къвезвай суалар: вуч паталди ихьтин сувар арадал гъайиди я? Ада гьихьтин месэлаяр гьялуниз куьмек гузва?

Жаваб чавай 20 йис идалай вилик  тIвар-ван авай политикри, арифдарри, писателрини искусстводин деятелри авур рахунрай, чи газетриз акъа­тай хейлин материалрай жагъуриз жеда. Авайвал лагьайтIа, а метлебрикай чун саки гьар йисуз, сувар мукьва жедайла, рахун тавунани туш.

Инал заз “Шарвили” суварин руьгьдин бинеяр (философия) арадал гъайи Агьед Гьажимурадович Агъаеван бязи къейдер, теклифар рикIел хкун кутугнаваз аквазва: “Республикада сифте яз кьиле тухузвай адетдинди тушир и серенжемдин мур­ад Дагъустандин халкьарин руьгьдинни медениятдин ирс алай аямда тербияламишунин кIвалахрал кIевелай желб авуникай ибарат я. Суварин макьсад гьа и кардихъ элкъуьрнава…”

Шарвилидин игитвилин руьгьдалди, къаматдалди, краралди акьалтзавай несилар тербияла­ми­шун. Ватан хуьдай, халкь агуддай, чпихъ гьи чIа­­вуз хьайитIани далу акализ жедай игитар…

Бес и кар гьикI кьилиз акъудзава? Эпос арадал­ хканва, ам лезги ва урус чIаларалдини акъуд­нава, суварни тешкилиз 20 йис жезва. Эпосдай Лезгий­рин гос­муздрамтеатрди сегьнеда вижевай драма­ни эцигна. Балетни арадал гъана. Хейлин художникри ши­ки­лар, суьретарни чIугуна. Шаиррини ком­­по­­зи­торри  хейлин маниярни туькIуьрна… Ибур вири эпос машгьурзавай, адан фикирар (идеяяр) халкьдиз мукьва ийизвай серенжемар тирдал шак алач. Ам­ма вири а крарик алай вахтунда гьерекат кумайди аквазмач. “Шарвили” драма сегьнедал хкун тавуна­ гзаф йисар ахлатнава. Балет гьа са сеферда меркезда къалурна, мад ван-сес амач. Харжияр галай крар я абур! Пул авач…

Шарвилидин игитвилин руьгь жегьил несилрив агакьарзавай сифте утагъ чи  школаяр, колледжар, вузар, илимдин маса идараяр я. Мектебра “Шарвили” эпос гьикI чирзава? Тек са Герейханован тIварунихъ галай совхоздин 1-нумрадин юкьван школадин муаллим С.Р.Османовади вичи а тарсар гьикI тешкилзаватIа къалурзавай гъвечIи са пособие чав агакьна. Мад авани?..

Алатнавай 20 йисан къене, и эпосдиз талу­кьар­на, илимдин шумуд конференция, сессия тухванатIа малум туш. Эпосдай илимдин кIвала­хар тамамар­натIа чидач. Авач гьеле ахьтин алимар, я илимдин кIва­лахарни. АвайтIа, абур суварин мярекатрал раиж жедай…

“Шарвилидин” суварик эпосдай хуралай ва устадвилелди адан паяр кIелун лазим тир. Ихьтин­ серенжемар герек тирди гьа сифте йисалай суварин комитетдин планра къалурнавай. Ахьтин конкурсар мус хьана? “Шарвили” эпос ни, гьина кIел­заватIа чидач.

РикIел мад 20 йис вилик Агьед Гьажимурадовича лагьай гафар хквезва: “Шарвили” эпосдин сувар тухузватIани, чи халкьариз гьеле эпосдин ери-бине чидач. Эпосни кIелна, чирнавач. Амма, Аллагьдиз шу­кур, гзаф лезгияр эпосди уяхарзава. Абуруз чпин ата-бубайрин мурадар ва дердер чир жезва. Эпос кIе­ла, дустар! Куьн пашман жедач. Акси яз, квек лу­вар акатда…” (“ЛГ”-дин 2000-йисан 19-майдин нумра).

КIелзавани чна эпос? Чизвани чи жегьилриз а зурба эсердин ери-бине? ЧизвайтIа, “Шарвили вуж я? Ада чаз вуч авурди я?” лугьуз, суалар вугудачир садани.

Шарвилидин халкьдин векилар, “женнет” жа­гъу­риз, са гьиниз ятIа яргъариз — Сириядиз, Иракдиз фидачир. Женнет хьтин чил, ватан хвенва чаз бубайри! Амма жуван чилел,  Дагъустанда — Лезги­станда чи гьихьтин кьегьал рухвайрин чанариз къастна… Сулейманан музей кана… Сириядайни Ирак­дай жасусар атанани?.. Чи багъларни тамар, уьзуьмлухар терг ийиз, хуьрер чукIуриз, цIийи Тимурленгарни Надиршагьар атанани? “Шарвили” эпосдин идеяйралди тербияламиш хьайи несилри ихьтин усалвилериз рехъ гудачир. Абурукай гьар садакай Гьажи Давуд ва я Ярагъ Мегьа­мед, Къазимегьамед Агъасиев ва я Эсед Салигьов, Сейфедин Къулиев ва я Саимат Ферзалиева, Радим Халикьов ва я Артур Бабаевни Зейнудин Батманов хьтин чанда игитвилин руьгь авайбур жедай.

Абурукай хейлин хъсан эсерар кхьинни авунва­. Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, Ярагъ Мегьамедан руьгь ва къаматар къалурзавай Гь.Къурбанан ро­манар (“Гьай тахьай гьарай”, “Дили диванадин чи­рагъ”, “Яру Ярагъ”), М.Бабаханован “Келентар” ро­ман, А.Къардашан “Мирзе Алидин геж муьгьуьб­бат”, А.Исмаилован “Мамрачрик йиф” драмаяр ва мсб.

И цIарарин авторди, къенин йикъарин Шарвилийрин векилар тир А.Бабаеванни З.Батманован руьгьдиз бахшна, кьве поэма (“Артур” ва “Мешебегидин мани”) газетда ва кьилдин ктабар язни чапна­. Амма абурун тиражар лап тIимил я. Нив абур агакьна?­

Суварин мярекатар, гьайиф, яваш-яваш гьа са тегьердинбур, чебни къвердавай рангаралди кьитбур  жезвайди гьисс тавуна туш.

Алатай йисуз аниз (Ахцегьиз) гьатта чи патарив гвай районрайни хейлин мугьманар хтанвачир. Хквез хьанач. Гьа са юкъуз кар алай са шумуд­ мярекатдик кьил кутурвиляй. Имни фикир гуниз лайих авай кар я, заз чиз.

Конкурсар тешкилзавай ва гъалибчияр руьгьламишзавай тегьеррини суалар, шаклувилер арадал гъизва. Месела, лап хъсан мани чи халкьдин руьгьдин ивир хьун, вичени халисан лезги тIебии сес хьун лазим я. Ина агъавалзавайди “ямахадин” электросес я. Сегьнедал саз гвай ашукь ала, тамашачийрин япар мехъерин далдамдини зуьрнеди денгзава. Чи концертар гьикI кьиле физватIа, газетдин алатай нумрадани хъсандиз къейднавай. Ахьтин “межлисриз” халкь хкведач.

Шарвилидин, эпосдин идеяяр (фикирар) халкьдин арада “машгьурзава” лагьана, гузвай бязи премияр Шарвилидикай ва я «Шарвилидин невейрикай» виле акьадай, рикIел аламукьдай за­тIар кхьейбур, лезги чIалан хазина хуьзвайбур хьун лазим тир. Ахьтин эсерар ни хкяна? Ни кIелна?..

Маса агалкьунрай — спортдай, искусстводин эсер­рай (кино, живопись, скульптура, музыка), илимдин цIийи агалкьунрай  лайихлу премия ва я пишкеш гайила, гьакI тIвар кьуртIани, вирибуруз шад же­да, гайидазни, къачурдазни аферин лугьу­да. Ам­ма… Суварин бязи паяр коммерциядин сав­дай­риз элкъвезвайди хьиз я. “На — заз, за — ваз” лу­гьудай къайдада. Суварин сагьибриз къуй закай хъел тату­рай. Зун а шадвилерин саки вири мярекатрин ша­гьид­ни, мирзени (кхьинар авур) хьайи кас я. “Шарви­ли” эпос майдандиз ахкъудиз гъиле кьурдалай инихъ (1990-йисан 19-январь) гьа кар раижзавай­ди…­

Сувар зайиф хьун рикIивай кьабулиз жезвач.

“Шарвилидин” махсус комиссия йисан кьи­ляйкьилиз кардик квайди хьайитIа, мумкин я, тешкиллувал генани гужлуди, гьар са серенжемни суалар тан тийирди жеда.

Суварин планар виликамаз газетра, телеканалрай, масанрай раиждайди тир. Гила са кьадар­дин масакIа жезва. Суварилай суваралди Шарвилидикай сад-кьведра рахун, заз чиз, тIимил я.

Шарвилиди чаз сад хьуниз, ватан, чIал, игитвилин ирс хуьниз эверзава. Амма чна гьай гьикI лугьузва?..

Мердали Жалилов