Дуьньядин кьвед лагьай дяведин вахтунда Советрин Союзди союзникрихъ галаз икьрарра къалурнавай вири мажбурнамаяр михьивилелди кьилиз акъудзавай. Амма США ва Англия лагьайтIа, масакIа эгечIзавай. Фашизм терг авунин месэладин патахъай Гитлераз акси коалициядихъ кьве жуьредин план авай. Эгер Советрин гьукуматдиз, союзникарни галаз вири къуватар сад авуна, душман кукIварун кIанзавайтIа, Англиядизни Америкадиз чпин къуватар дяве Германиядин сергьятрив агакьайла, кардик кутадай ният авай. Им кьвед лагьай фронт дяве куьтягь жез мукьва хьайила, Францияда ачухда лагьай чIал тир, яни советрин кьушунрин гъилералди Германиядин къуватар тергна, Советрин Союз жезмай кьван зайифарин, ахпа дяведилай кьулухъ адал империалистри чпин шартIар илитIин. Амма ихьтин сиясатдай Советрин гьукуматдин кьил акъатнавай. Гьеле 1941-йисан июлдиз Англиядин вилик Яру Армиядиз военный куьмек гунин, кьвед лагьай фронт ачухунин месэла эцигнай. Англияди ам кваз кьуначир. 1942-йисан майдиз Лондонда хьайи рахунрин вахтунда къецепатан крарин министр В.Молотова Советрин Гьукуматдин тапшуругъдалди Европада кьвед лагьай фронт ачухуникай лагьанай. Черчилла жавабдикай мад кьил къакъуднай. Америкадихъ галаз хьайи рахунри 1942-йисуз Европада кьвед лагьай фронт ачухунин икьрардал гъанай. И хиве кьунни кьилиз акъудначир. США-ди Кеферпатан Францияда 1943-йисуз кьвед лагьай фронт ачухун ва аниз чпин аскерар рекье тун хиве кьунай. Амма генани кьилиз акъудначир. Африкадай немсеринни Италиядин кьушунар чукурун патал чпин гьерекатар давамарна.
Коммунистрин партияди ва Советрин гьукуматди фашизмдин лукIвиликай жезмай кьван гзаф халкьар фад хкудун патал кьвед лагьай фронт ачухунин месэла акъвазарначир. Америкадизни Англиядиз Яру Армияди Германия кукIвардайди ашкара хьайила, 1944-йисан гатфарихъ кьвед лагьай фронт ачухдайдакай лагьана. Гьа икI, кьвед лагьай фронт ачухун гежел вегьез, Америкадини Англияди Советрин Союзни Япония дяведик кутун патал гьерекатар ийизвай, яни чи уьлкведи кьве фронтда дяве тухвана кIанзавай. Военный суьрсет агакьарунни кьвед лагьай фронт ачухун са гафар тушир. Чав агакьзавай военный суьрсетрин кьадар лап тIимил тир, гьабурни вахтунда къвезвачир. Гьавиляй октябрдин вацра Москвада хьайи СССР-дин, Англиядин ва Америкадин къецепатан крарин министррин конференциядал алай асул месэла кьвед лагьай фронт ачухуниз талукьарнавай. Союзникрин министрри инални са мажбурнамани хиве кьуначир. 1943-йисан 28-ноябрдилай 1-декабрдалди Тегеранда хьайи гьукуматрин кьилерин конференциядал Сталина, Рузвельта, Черчилла кьвед лагьай фронт ачухунин гьакъиндай къарар кьабулна. Кеферпатан Франциядиз гьахьун. Гьа икI, эхирни и важиблу месэла гьялнай.
1944-йисан 6-июндиз Америкадинни Англиядин кьушунар Кеферпатан Франциядиз гьахьна. Чи кьушунар, са куьнизни килиг тавуна, анжах виликди физвай. Гитлеран ийир-тийир квахьнавай. Адан эхир жезвай. Союзникри тади гьалда кьвед лагьай фронт ачухун кьетIна. Абуруз ашкара хьанвай хьи, Советрин Союздин баркаллу армияди абурун куьмек галачизни Европадин халкьар, гьакI Францияни азад хъийида, Берлин кьада. Къейдна кIанда хьи, союзникри кьвед лагьай фронт ачухун кьасухдай яргъал чIугунай, Англиядихъни США-дихъ чпин чIуру ниятар, планар авай ва Германиядихъ галаз кьилдин (сеператный) рахунарни кьиле тухузвай.
Алай девирда тарихдин чIехи вакъиаяр масакIа, къалпдиз къалуриз алахънавай къуватарни ава. И кардиз рехъ гана виже къведач. Вири дуьнья фашизмдикай хвейиди, чIулав къуватар пуьрчуькьарайди, са рахунни алачиз, Советрин Союз, адан баркаллу Яру Армия я.
Жамидин Исмаилов,
Педагогикадин НИИ-дин илимдин чIехи къуллугъчи
