Дишегьли

ДИШЕГЬЛИ… Пагь,  гьикьван сирлу, гужлу манаяр ава и гафунихъ?! Ди­шегьли… Гьикьван сирер, аламатар аваз халкьнава ам Худади…

Гагь ам “къайи муркIадин” къаябдиз элкъведа, гагь “ифенвай ракъинин” нурариз, гагь адан хъуьрезвай чи­нал садлагьана маргъузар акьалтда, гагь, кефияр куькда авайла, сивел мил­и хъвер жеда. Ам хъсан меслятчини я, суьгьбетчини, насигьатчини я, кьенятчини… Адалай сирер хуьз алакьда. Амма са кутуг тавур хьтин кар акуртIа, Аллагьди яргъазрай.

Е.Эмина лагьанай:

…Дишегьли я дяведиз ахьтин

кьегьал,

Я тур — тфенг, яракь адаз

герек туш.

Амма дишегьлидин мез гьамиша гапур туш эхир. Адахъ бязи вахтара гьикьван ширинвал, гьикьван назиквал, эркинвал жеда! Хъел атанвай итимдин гьулдан хьтин рикIни ада хъуь­туьларда, юмшагъарда, вичин фикир кьилиз акъудда.

Диде, паб, вах, руш, эме (бязибуру адаз биби лугьуда), хала дуьньяда саки виридаз ава. Диде гафуни гьикьван такабурлудаказ ванзава! Вичин рикIин кIа­ник варцаралди хвена, экуь дуьньядал акъудна, хуралай нек гана, велед чIехи ийизва дидеди. Амма са бязи угърашриз (абуруз масакIа лугьуз жедач) адан къадир чир жезвач.  Дидедин рикI чIехи я. Халис дидедиз вичин велед па­тал рикIни гьайиф къведач. Дишегьлийрикай халкьдин сивера гзаф риваятар чкIанва. Ингье абурукай сад.

Са жегьил гада гуьзел рушал ашукь жеда кьван. Гададиз адан вилерай вири дуьньядин гуьрчегвилер, девлетар, шад­вилер аквазвай. Рушни адан свас хьунал рази тир,амма гададин фикир якъин яни, тушни чириз кIанзавай адаз. Гьавиляй ада гададин вилик шартI эцигна: вуна ви ди­дедин рикI акъудна гъайи­тIа, зун ваз къведа, тахьайтIа,  —  ваъ. Ру­ша эцигна­вай шартIуни рикI тIарнавай жегьил муьгьуьббатдин ялавди кьурурзавай:  адан рикIи фу тухузмачир, кар-кеспини гъиляй къвезмачир, ам къвердавай зайиф жезвай. И кар дидеди кьатIана ва ада хцивай “Вахъ вуч хьанва, хва, ви кефияр авачни? ТIал-квал вуч ятIа лагь дидедиз” лагьана, — жузуна. Жегьилди вич са рушал ашукь хьанвайдакай, вичиз ам рикIивай кIанзавай­дакай, ам галачиз вичивай экуь дуьньядал яшамиш тежердакай дидедиз лагьана ва эхирдай руша эцигнавай шартIни чуьнуьхнач.

— Ма, дидедин, акъуд зи рикI, ам ваз къурбанд я, — са декьикьадани чаш­миш тахьана, гафар акъатна адан си­вяй. — Вун патал дидедин рикI са затI­ни туш. Вун бахтлу хьун патал я зун и чилел яшамиш жезвайди.

Гьикьван залан кар тиртIани, хци дидедин рикI хурай акъудна, ам михьи яйлухдик кутуна, рушан патав гьерекатна. Гьелбетда, гададин бейнида дидедин гафар авай. Адаз вичи авунвайди бейадалат кар тирди чизвай. Гьавиляй бедендик зурзун акатнавай, кIвачер сад-садахъ къвезвачир, нефес дар хьанвай. ЯтIани а гуьзелдиз вичин патай авай кIанивилин гьиссери ам виликди тухузвай. Садлагьана, кIвач са куьхъ ятIани галкIана, гада чинихъди алукьна. Гъиле авай рикI чилел гьалч хьана. Гьа арада дидедин рикIи лугьузва: “Ваз тIар хьанани,чан хва?..”

Гьайиф хьи,вири дидеяр сад туш. Хайи велед, некIедин дадни такунмаз,  гадарзавайдаз диде лугьуз женни? Гьикьван ава ихьтин “кукупIар” чи арада? “КукупI” лугьун абуруз тIимил я. Халкьдин арада ахьтинбуруз чка хьун лазим туш.

Мад са кьиса. Куругъли, халкьдин сивера гьатнавайвал, зурба пагьливан, гьахъ гвай, дуьзвал кIандай, намусдинни марифатдин сагьиб яз хьана кьван. Адаз инсанрин, иллаки дишегьлийрин чалкечирвал аквазвай. Гьавиляй ада гьар сеферда, ихтилат кватайла, “пуд сеферда лянет хьурай дишегьли лугьур касдиз” тикрардай. И гафар Куругълидин дидедизни ван жезвай. Эхирни, дидедивай эхиз хьанач. “Вуна вучиз акI лугьузва, я хва, бес зунни дишегьли тушни, вун хьтин пагьливан хана, хвена, чIехи авур? Абур ваз кутугай гафар туш, мад лугьун хъийимир”, — туьмбуьгьна дидеди­.

Куругълиди са куьтIни авунач. Адахъ кьве пагьливан мад авай: Дили — Гьасан ва Демируьчуьн. Къуватдал ва женгинин гьунаррал гьалтайла, абур Куругълидилай са кIусни агъуз тушир. ЯтIани чпин “чIехидаз” табий тир. Дили-Гьасан тIарам буй-бухах авай, хъсан акунрин гуьрчег итим-жегьил тир, Демируьчуьн, лагьайтIа, адан патав абурсуз аквадай.

Эверда Куругълиди Дили-Гьасаназ вичин патав ва лугьуда: “Килиг, за ваз са тапшуругъ гузва, вуна ам гьикI хьайитIани кьилиз акъудун лазим я. Акъуд тавур­тIа, ви кьил таран хилекай куьрс хьанваз жагъида. Вуна зи дидедихъ галаз ашкъибазвилин ре­кьер­ жагъурун лазим я. Амма са шартI ава: гьар сеферда куь арада хьайи ихтилатар вуна зал агакьарда. Агакьар тавуртIа, завай аквамир”.

Гьикьван шандакьар Дили-Гьасана авунатIани, адаз чара амукьнач, ам рази хьана.

Куругълидин диде, вичин яшар хьанвайтIани, халкьди лугьурвал,  жегьилвал кумай дишегьли тир. Адахъ шу­мал беден, гуьзел акунар авай. Яша­ри адан гуьрчегвилиз са акьван таъсирнавачир. Дили-Гьасана вичин кар, Куругълиди гъавурда турвал,  баш­ламишна. Гьар сеферда чпин арада хьайи ихтилатарни ада хцел ага­кьарзавай. Са кьадар вахтар алатна. “Къе флан чкадал флан вахтунда чи гуьруьш жезва, — лагьана Дили-Гьа­са­на Куругълидиз. — Килиг гьа, а ви тIу­л ийиз тахьуй”.

Куругъли виликамаз гьа чкадал фе­на, са далдадик акъваз­да. Гьа ла­гьай­ вахтунда ашкъилубур атана акъат­на, ширин суьгьбетрик экечIна. Артух яцIариз аватдалди, галачир уьгьуь яна, ам дал­дадикай хкечIна. ­Ги­ла диде гъавурда акьуна: им вичин хцин фенд я. “Пуд сеферда ваъ, чан хва, иридра ля­нет хьурай дишегьли лу­гьур касдиз. Ягъал­миш жеда кьван”, — келимаяр тир адан сивяй акъатайбур­.

“Бахтлу итим садра хада, садра эвленмиш жеда, садра рекьида”, — лугьузва халкьдин мисалди. Хизан ара­дал­ гъунни са акьван регьят кар туш эхир. Низ чида, гьихьтинди гьалтдатIа вал уьмуьрдин юлдаш (паб). Халис туькI­вей хизан хьун патал адан кар лап еке я. Вучиз лагьайтIа ам кIвалин абур, чрай фу, авур хуьрек, чуьхвей пек-пар­тал, чими къул я… Ширин меци, ачух чини, са шакни алачиз, итимдин гуьгьуьлар ачухарда, адак лувар акатда­. Амма, гьайиф хьи, са бязи эркекрик паб саймиш тийидай, адак квачир синихар кутадай, паркутрив ядай хесетар жеда. Са шумудра япариз ван хьана: “Абур,дишегьлияр, бегьем затIар тиртIа, садакай кьванни пIир жедай”.

Мавгьуматдин эсердик акатнавай ихьтин бейниванрин рикIелай физва хьи, а пIирерни, шейхерни дишегьлийри хазвайди, “паб инсан туш” лу­гьур­ вахтар алатнавайди…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 13-нумрадай