ЧIехи шаир СтIал Сулейман Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Агъа СтIалрин хуьре 1869-йисан 18-майдиз дидедиз хьун субутзавай документ Сулейманан вичин гафарин бинедаллаз кхьенва. Амни адаз 1925-йисан апрелдиз Виридагъустандин Советрин съезддин делегатдиз хьиз ганвай “Хсуси карточка” я.
“Бубади, са карни авачиз, зи диде рахкурна, цIийи паб хкай чIавуз, — рикIел хканай шаирди Эффенди Капиева адан мецелай кхьей “Жувакай ихтилатда”, — зун дидедин руфуна амай. Зун халудин цура ханай. Зи бубади авур кардикай намусдик хкIур мукьва-кьилийри вири хъел залай алудна: заз гьатта дидедин некни тагана, гьасятда зун, куьгьне рухуник кутуна тухвана, бубадин варарив гадарна. Гьа икI кефи хунилай зи уьмуьр гатIун хьана”.
Гележегдин шаирдин кьисмет гзаф магьрумвилерни азабар галайди хьана, ам са кьас фу жагъурун патал уьлкве тирвал сиягь хьунал атана. ЦIипуд йиса аваз ада Дербентдин ципицIрин багъларани ругъунрин плантацийра батраквал авуна, Генжеда зегьмет чIугуна, Бакудин нафтIадин мяденра фялевал авуна. Ахпа кьисметди ам Юкьван Азиядиз акъудна, ана ада Самаркъандда ракьун рекьин депода фялевална, Сыр-Дарья вацIал ракьун рехъ патал эцигзавай муькъвел кIвалахна. Вири и сиягьатрилай гуьгъуьниз кесибдаказ ва бахтарикай пай атIанваз Сулейман хайи хуьруьз хтана.
Аламат жедай кар ам я хьи, гележегда шаир хьун кьисметнавай и касдилай вири уьмуьрда ихьтин эхиз тежедай шартIара вичин инсанвилин лайих ва вичиз тIебиатди алаз хьиз ганвай шаирвилин бажарагъ хуьз алакьна.
Шаирдин яратмишунрин рекьин кьетIенвилерикай сад ам я хьи, а рекье яшайишдин жигьетдай хьайи кьван велвелаярни тарихдин девирри сада-сад эвезунар себеб яз, къекъерай акъатнавай жемиятда инсанриз чинилай лакъаб алудун хас жезвай, инсандин тIебиат тамамдиз вири патарихъай ачух жезвай. Инсанрай кьил акъудиз вердиш Сулейман патал тарихдин ихьтин ажайиб макъам гзаф важиб авайди тир, адалай вичин зигьиндалди ва акьулдалди уьлкведа гьихьтин гьукум хьайитIани вилик-кьилик акатзавай, вакъиайрин кIамбурдал акьалтзавай инсанрин жуьреба-жуьре кунатар (типар) какахьай девирдин яцIай кьатIуз ва аквадайвал къалуриз алакьна. Асул гьисабдай ахьтин ксарин тIулар-къилихар чIуру тах авайбур, чпиз чукIурунин-барбатIунин лишанар — ахмакьвал, зулумкарвал, гьам сиясатдин, гьамни ацукьун-къарагъунин жигьетдай и пад а пад ягъун, са шумуд чин хьунухь хасбур я.
СтIал Сулейманан яратмишунар эдебиятда кьетIен ва кьит вакъиа тирвиляй Максим Горькийди адаз екез фикир ганай, 1934-йисуз советрин писателрин сад лагьай съезддал адаз “ХХ асирдин Гомер” лагьанай (са шакни алачиз, ихьтин тIвар шаирдиз хурун яратмишунрин векилдиз хьиз, и рекье чIехи гьунарар къалурайвиляй ганай).
СтIал Сулейманан тикрарсузвал шаирди вичин яратмишунра кхьинринни хурун эдебият сад садахъ галкIурна. Савад авачир кас яз, адавай вичин чIалар кхьиз жезвачир, амма ада абурал, савад авай авторди хьиз, шиирдин тартибдив такьазвай гафар заланвални метлеб артух авай гафаралди эвез хъийиз, кIвалахзавай.
Жанрайрин ва темайрин жигьетдай жуьреба-жуьреди тир адан ирсинини и эсерар хурун эдебиятдик кутуниз рехъ гузвач. Сатира, муьгьуьббатдин, ватандашвилин, сиясатдин, ахлакьдинни насигьатдин ва философиядин лирика адан ирсинин кьилин пай я. Вичин хва, шаир СтIал Мусаибахъ галаз СтIал Саядакай — мусибатди канвай кьисмет хьайи ажайиб шаирдикай тамашиятдин эсер туькIуьрна. Сулейманан мецелай алатай дерин келимайрин са пай Эффенди Капиеван “Шаир” ктабда гьатнава. И ктабда халкьдин шаирдин чIагай-чIугур къамат арадал гъанва.
1936-1939-йисара лезги магьир устаддин ктабри чпин саналди тир тираждин зурба кьадардалди Советрин Союздин шаиррин ктабрин арада сифтегьан чкаяр кьаз хьанай. Сулейманан чIалар вири уьлкведи кIелзавай.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара СтIал Сулейманан чIалариз (“Дуьньяда са уьлкве ава…” тIвар алай текстиниз — “Ватандикай фикирар” поэмадай къачунвай кьилдин чIукариз) советрин машгьур композитор Дмитрий Кабалевскийди музыка кхьенай. И зурбадаказ ванзавай эсседин текстни музыка Советрин Союздин Гимн арадал гъун патал кьиле тухвай конкурсда гъалиб хьайибурун жергедик акатнай ва 1943-йисан сентябрдиз И.В.Сталиназ теклифнай.
Шаирдин чIалар чи уьлкведин ва Европадин чIалариз, китай, монгол, вьетнам ва маса чIалариз таржума авунай. Адан шииррикай гьейранвилелди чпин фикирар советрин зурба шаирри ва писателри — Н.Тихонова, В.Луговскойди, П.Павленкоди, Б.Пастернака, М.Шолохова, Л.Леонова, Н.Ушакова, С.Липкина ва гзаф масабуру лагьана.
Инал мад са кьетIен делил: 1944-йисуз акъудай “Дагъустанди — вичин фронтовикриз” 8-нумрадин листовкади ийизвай шагьидвални гъун кутугнава. Им дагъустанви са аскердин, Сталинград патал кьиле фейи женгерин иштиракчидин (рикIел хкин, Сулейманан хва Мусаиб Сталинграддин патав телеф хьанай) ихтилат я: “…Ягъунар куьтягь хьайила, чи танкарикай садай Стальскийдин шииррин ктаб жагъана. Абуру кьведани вафа гваз Ватандиз къуллугъ авунай. Танкуни немсерин сенгер кукIварнай ва абурун са шумуд батарея пуьрчуькьарнай. Шииррин ктаб танкистдин ивидай хьанвай ва женгинин цIу алугарнавай. Им шаир патал лап виниз тир награда я”.
СтIал Сулейман чи вири чIехи Ватандин шаир тир, ада уьлкведал дамахзавай, адан тарифзавай, ада гьар са ватандашдин зегьмет ва ниятар Ватандин къудратни баркалла хкажунин рекье эцигун ва адан халкьар руьгьдалди сад хьун герек тирдакай лугьузвай.
Ада чи уьлкведин тарихда хьайи бязи чIулав татугайвилерни фикир тагана тунач. Ада 30-йисарин репрессияр негь авуна, сада-садалай чинебан арзаяр кхьимир лугьуз эвер гана, цIийи девирдин “мурсал-ханар” — чпи чеб куьгьне заманрин зулумкарри хьиз тухузвай тупIал коммунистар русвагьна. Тапан арзайрин бинедаллаз дустагънавай вичин дустарни шаирди маса ганач. Адан яратмишунрихъ инсанвилин экуь сифет ава. Ам чун патал девирдай девирдиз инсанрин жемиятдин ихтибар алай векил яз хьана ва исятдани я.
СтIал Сулейман Кавказдин ва Россиядин шаир тир ва къенин заманадани чи аямдар шаир яз ама, вучиз лагьайтIа адан хейлин шиирар чи къенин девирдив кьурбур я, абур кIелдайла, акI жеда хьи, гуя алай аямдин яцIа, чаз, цIийи асирдин векилриз, чи вилералди аквазвай лишанрин ва вакъиайрин юкьва туькIуьрнавайбур я.
Сулейманан кьетIенвилер рикIивайни зурбабур я.
Арбен Къардаш, Дагъустандин халкьдин шаир
