Гьар сеферда сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай чи милли руьгьдин дестекрин, Етим Эминанни СтIал Сулейманан, юбилейрин мярекатри чи сагъ-саламатвилин, эркинвилин, садвилин, уяхвилин гьакъиндай шагьидвалзава. Алай йисуз чи вилик СтIал Сулейманан юбилей ква. Фейи йисан эхирра Етим Эминан юбилей гегьеншдиз къейдна. Вучиз ятIани, гьа и мярекатриз гьазур жезвай арайра за чи меденият хейлин тIварарикай магьрум хьанвайди, чун абурухъ муьгьтеж тирди гьиссзава. Лезги классикрин ирс кIватIуниз, ахтармишуниз, чIаланни литературадин гзаф месэлайриз чпин вири уьмуьр ва къуватар серф авур хейлин ксар чавай къакъатнава: Мегьамед-Гъалиб Садыкъи, Агьед Агъаев, Букар Талибов, Ражидин Гьайдаров, Ибрагьим Гьуьсейнов, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедов… Ихьтин алимрин, машгьур классикрин зегьметар ва бажарагъ себеб яз, чахъ къе бес кьадар жуьреба-жуьре гафарганар, чIалан илимда жанлу ирс, йисарилай-йисаралди гьарфуна гьатиз, виликди физ хьайи гьикаятни шиират, таржумайрин са кьадар тежриба ава.
И еке хазинадин сагьиб хьанвай чи халкь къе, “базардин экономикадин” девирда, куьрелди ва “къаб алаз” лагьайтIа, шей гьасилиз регьят, муьштери жагъуриз четин хьанвай девирда неинки яшайишдин, гьакI руьгьдин месэлайрайни четин кьацIара гьатзава. КIваливайни, чиливайни, милли медениятдивайни, чIалавайни къвез-къвез къакъатзавай лезги жегьил несилдин фикир бубайри арадиз гъайи руьгьдин хазинадал желб авун, абур кIанарун, дамах ийиз, менфят къачуз чирун, зи фикирдалди, къе чи вилик атана акъвазнавай четин месэлайрикай сад я. Гьелбетда, жува-жув секинариз, икIни лугьуз жеда: и хума тек са чи жегьил несилдихъ галукьнавач, идахъ жуьреба-жуьре, чалай аслу тушир себебар ава.
Амма заз инал чалай аслу тир, чи тIем акакьдай, буржи яз чи хиве авай крарикай рахаз кIанзава. Идалайни гъейри, жуваз дуьзбур яз аквазвай сад-кьве меслятдал кIелдайбурун фикирни желбзава.
И мукьвара лезги чIалан месэлайрикай газетда еке макъала чап авур илимрин доктор Гъаниева Фаида Абубакаровнади лагьай фикирар эзбер авун яз ваъ, абуруз къуват гун яз.
За тIварар кьур чи чIехи алимри зегьмет чIугур Советрин девир неинки санлай жемиятдин, гьатта медениятдин, эдебиятдин майданрани кIеви истемишунар ийидайди тир. Белки, им а чIаварин идеологиядин “шандакьни” тир жеди, амма, муькуь патахъай, газет-журналдиз макъала, шиирар, гьикая акъудун, чапханада ктаб басма авун, илимдин кIвалах гъиле кьуна, ам мярекатдиз акъудун — ибур а йисара зарафатдин крар тушир. Жуван зегьметрин нетижа гваз редакциядиз, издательстводиз ва я кафедрадиз фейитIа, вун ана са шумуд “цIайни вацIай” акъуддай: редакторри, рецензентри, оппонентри, редакторрин коллегийри… Неинки вуна арадиз акъуднавай затIунин мана-метлебдин, гьакIни, гьа идахъ галаз сад хьиз, ам кхьенвай чIалан дуьзгуьнвилин жигьетдайни вун имтигьанра твадай!
Белки, и кIевивал бязи чIавара авторар кьадарсуз инжиклу авунни тир жеди, амма гьа са чIавуз им автордини, редактордини, рецензентдини — вирида милли медениятдин, дидед чIалан ва кIелдайбурун вилик чпин жавабдарвал гьиссун, гьар сада вичин хиве авай везифа ва буржи аннамишун, лезги чIалан, чIалан илимдин, литература веревирд ийидай илимдин дережаяр вине хуьн, чIалан къанун-къайдадиз гьуьрмет авун, ам кваз кьун тир.
“Зун зи хан я, жуваз гьикI дуьз аквазватIа, гьакI кхьида, гьина кIандатIани, вуч кIандатIани завай чап ийиз жезва!” — чка-чкада хсуси чапханаяр авай къенин девирда кхьидайдаз вичин гаф лугьудай мумкинвал хьанва, гьар сад вич вичин редакторни, рецензентни, оппонентни я: ийимир-жемир, акI туш, икI я лугьудай кас амач. Амма за сад-садан гуьгъуьналлаз уьмуьрдай фейи чи алимрин тIварар гьавайда кьуначир: заз чиз, абуру, чеб амайтIа, халкьдин, лезги медениятдин вилик жавабдарвал вуч ятIа, гьам рикIелай алудиз тадачир!
Герек яни чаз алай вахтунда чIал ишлемишуна, литература веревирд ийидай илимда а кIеви къанунар? Зи фикирдалди, гьа къенин юкъуз а кIевивилер чаз, лезгийриз, иллаки чарасуз герек я. Вучиз? Вири халкьдин, “лезгияр” тIвар алай халкьдин, гъилик квай (мецел алай ваъ!), вири халкьди кхьиз-чIурзавай чIал санлай вири халкь гъавурда акьадайди хьун патал! Эгер чун чи халкьдин садвилихъ галайбур ятIа, чахъ вири халкьдиз талукь, виридан гъилик квай кхьинрин са чIал хьун лазим я! Месела, за ваз, дуст яз, — чар, за ваз, духтур яз, дарманрин сиягьни абур ишлемишдай тегьер, за ваз, силисдал аватайтIа, ви хайи чIалалди галай-галайвал суддин къарар кхьида, за, адвокат яз, ви кар дувандикай хкудиз алахъна, документар гьазурда, за ваз жуван идарадай ви арзадиз жаваб кхьида, за, муаллим яз, ви хуьре аялриз тарс гуда, за, мухбир яз, халкьдин тIал алай са месэладикай макъала, писатель яз, роман, поэма кхьида — анжах тек — са чIалалди: вунни, “лезги” тIвар алай гьар садни дуьм-дуьз гъавурда акьадай, лезгийрин гьар са хуьре-убада, шегьерда виридаз чидай са чIалалди.
Ихьтин, вири халкь патал умумиди тир чIалаз дуьньяда “нормированный литературный язык” лугьуда. Вун ви хуьре, ви районда, ви магьледа, ви хизанда ваз адет хьанвай жуьреда рахух, амма вуна вун патал ваъ, масада кIелун патал ийизвай кхьинрин чIал — “литературный чIал” — лезгийриз виридаз чидайди, кIелайла, вири гъавурда акьадайди хьун лазим я! Ам “рахунрин чIалалай” гьа идалди тафаватлуни жеда. Рахунрин чIал гьар магьалда, гьатта гьар хуьре сад хьунни айиб авач — абуруз чIалан нугъатар лугьуда. Икьван гагьда вири йисара гьакI язни тир: Забит Ризванованни Ибрагьим Гьуьсейнован эсерринни макъалайрин, Байрам Салимованни Алирза Саидован шииратдин чIала са чаравални авачир. Амма къе чун, кьве патал кьве гьукуматдиз пайнавай лезгияр, сад-садан гъавурда акьан тийидай гьалари кьил ганвай хьтинди я!
Къайда-къанунрин (нормайрин) сергьятра хуьн лазим тир чIалакай, вичиз чна виликдай гагь “литературный чIал”, гагь “литературадин чIал” лугьуз хьайи (урус “-ный” эхир гадариз кIанз) чIалакай рахадайла, литература веревирд ийидай илимда за къенлай кьулухъ “литературный чIал” манада “КХЬИНРИН ЧIАЛ” ибара ишлемишун теклифдай. Вучиз лагьайтIа, чIалан ва литературадин месэлайрикай гаф кватай чкадал “литературный чIал” ва “литературадин чIал” ибараяр, чпин манаяр чара-чарабур ятIани, какадарун жезвай: гьинал “литературный чIалакай”, гьинал “литературадин чIалакай” ихтилат физватIа, гъавурда гьатун четин жезвай.
Зи акьулдай, “Кхьинрин чIал” — им анжах кхьинринди я, адакай менфят къачузвай вирибуруз, вири халкьдиз талукь къанун-къайда (норма) хуьзвай чIал я. “Литературадин чIал” — им авторди теснифай эсеррин (художественный литературадин) чIал я.
(Гаф кватай чкадал лугьун, и “художественный литература” ибарадини чи кьил тIарзавайди кхьинарзавайбуруз чизва. Бязи авторри инал “художестводин литература” лагьана тазва. Амма ихьтин ибарадихъ са “иервални” авач! Эгер чна ам “теснифай литература” ибарадалди эвез авуртIа, чун лезги чIалай “-ный” эхир гадарай мад са туькIвей мисалдин шагьидар жедай)…
Теснифай эсеррин чIала, автордин устадвилин дережадиз, эсердин жанрдиз, мана-метлебдиз килигна, чIалан вири жуьрейрин, нугъатрин, стилрин рангар-тавар хьун мумкин я (месела, гьикаятда игитрин чIал, шииратда “ранг янавай гафар”, гекъигунар, авторди вичи-вичиз туькIуьрнавай чIалар, гафар ва икI мад). Инал заз лугьун мумкин я: бес а теснифай литературани (“художественный литература”) — амни “кхьизвайди” тушни кьван? Я, амма и кьве метлеб за чара авачиз сад-садавай къакъудзавайди я. Куьз лагьайтIа, урус чIалан “-ый” ва “-ий” эхирри чи СМИ-йра гьакIани зегьле тухудай кьван еке чка кьазва! Мумкинвал авай чкадал кьванни чна чIалан иервални мана къакъудзавай а дуьшуьш арадай акъудин.
Гьа икI, чаз чIалакай менфят къачудай пуд майдан жеда: “Кхьинрин чIал” (нормированный литературный язык), “Литературадин чIал” — “эдебиятдин чIал” (язык художественной литературы) ва “Нугъатрин чIал” (диалекты). Гьа и арада мад са лезги ибарадани вичин чка кьурай: “Теснифай литература” (художественная литература).
Гила “кхьинрин чIаланни” “нугъатрин чIаларин” патахъай къе арадал атанвай ихтилатрикай лугьун. “ЧIал чан алай жасад я, ам датIана дегиш, цIийи хъжезва” — са гьуьжетни алачир илимдин и къанундикай чпиз кьадай чка авуна, “реформа” лугьуз, чIалан къатариз “пер ядайбур” гьамиша хьайиди я. Амма чIалахъ вичин хсуси тIебиат, вичин хасият, тек са вичиз чидай къанун ава эхир — ада вичел гаф гужуналди илитIун кьабулдач — гьа имни чIаларин илимди хиве кьунвай гьакъикъат я. Мегер чи литературада, гафарганра чаз “чизмачир, рикIелай фенвай” гафар тIимил аквазвани? Абурукай садбур чи “саймазвал” ва я яшайишдин шартIар себеб яз мецел аламачтIа, муькуьбур лезги кхьинрин чIала вичи (“литературный чIала”) кьабул тавунвайбур яз амукьнава! Эгер чна гьарнихъай сада вичин “магьледа” авай гафар ва я ацукьай чкадал вичи-вичиз туькIуьрай гафар гужуналди кхьинрин чIалаз (яни, къанун-къайда хуьзвай “литературный чIалаз”) сухиз хьайитIа, чи чIал — чара чIалар, чара кхьинар авай кьве гьукуматдиз пайнавай лезгийрин чIал — милли вири чIаларилай вилик чкIана фида, виридалай вилик гел галачиз квахьда. Идани чун гьи мусибатдал гъидатIа, малум я…
Зун и макъала кхьиниз мадни куь мажбурна лагьайтIа, соцсетрин лезги сайтра лезги чIалаз, адан къенин ва пакагьан йикъаз талукь ихтилатар, гьарай-эвер, къайи рахунар, сада-садан кефи хунар, кIевиз мидя хьунар, меслят хъхьунар, гьуьжетар давам жез са шумуд йис я. И ихтилатрик квайбурун са паюни икьван гагьда чи виридан гъилик хьайи кхьинрин чIал (“литературный чIал”) къайда яз къалурнавай гафарганар вири са гъилди са юкъуз гадарна, абурун чкадал лезги чIалан вири нугъатрин гафар авай цIийи гафарганар туькIуьрун истемишзава. И “тади квайбурун” арада фикиррин, кьатIунрин жигьетдай генани “вилик” фенвайбур ава: абуру “урус гьарфар гвай лезги патани” жезмай кьван фад латин гьарфарал элячIун лазим тирдакай лугьузва! Галат тийиз, кагьул тежез, -суз, -миш, -лу суффиксар авай гафар “жуван чIалан” гафаралди эвез ийин, я абур гьакI галудна кхьин лугьуз алахънава (“ягъал”, “ахтар” ва икI мадни). Месела, ИШЛЕМИШЗАВА гафунин чкадал “кIвалахарзава”, ИСТЕМИШЗАВА гафунин чкадал “тIалабзава” кхьин лугьузва. И гафар бязи дуьшуьшра, бязи ибарайра, бязи келимайра маса гафаралди эвез ийиз жезвайди туш, “истемишзава” — им “тIалабун” туш лагьайла, “реформаторар” сакIани рази жезвач.
Гьар са лезги хуьре, гьакI вири шегьеррани, мектебра дидед чIалан тарсар авай Дагъустанда ахьтин реформаяр сад-кьве йикъан крар туш эхир. Гъиле авай гафарганар “цIуз вегьейла”, чна чи аялриз гьи чIалалди тарсар гуда?! За датIана гъиз хьайи делилар: и месэлайрин винел пешекарри кIвалах авун лазим я, цIийи, илимдин вири къайдайралди (ерилу, гафуникай лазим тир малуматар авай) гафарганар туькIуьрна, чапдиз гьазурна, абур халкьдин гъилик кутун — ибур сад-кьве йикъан крар туш, вахтар, къуватар, такьатар герек жеда; гьелелиг чна чав гвай чIал виридав, вири лезгийрив агакьдайвал ийин, ам хуьн; чаз виридалайни четин кIвалах гьа им хьанва — дидед чIал вири лезгийрив сад хьиз агакьарун, гьар са хуьре-убада дидед чIалан тарсар авач; ша чна гьа и месэлаяр арадал вегьен, гьукум гъиле авайбуруз ван атурай. “Реформаторри” и делилар садни кьабулнач!
“ЧIал, кьенерар ял тавуна, ахъаяй шив хьиз, вич-вичин ихтиярда туна кIанда” — и фикир соцсетра жегьил лезги несилдал илитIзавай, вич савад авай, чIала кIвалахзавай, яшдизни чранвай инсан лезги чIал хуьнин терефдал алайди ятIа яраб?! Зун шаклу я…
Чи гъилевай кхьинрин чIалак, ам хуьзвай газет-журналдик тахсирар кутазвайбурун истемишунар акьван яргъаз фенва хьи, абуру гьатта Етим Эминанни СтIал Сулейманан къенлай кьулухъ акъатдай кIватIалра туьрк, араб ва фарс чIаларай атанвай гафар “михьи лезги чIалан” гафаралди эвез авун лазим тирдакай лугьузва! Ихьтин ихтилатар са кIус фагьум-фикир ийизвайдаз хъуьруьн гъидайбур я лугьуз жедай, эгер гьакъикъатда абуру шел гъизвачиртIа!
И рахунар, и гьуьжетар соцсетра давам жез садни кьве йис туш, я завай абур гьакIан бине авачирбур, зарар авачирбур, гъавурдик квачир “гада-гуьдуьйри” ийизвайбур я лугьуз жедач. Бязибуру чпин макъалайрани худда чпи-чпиз ва са ни ятIани накь-къе туькIуьрнавай ва я кьатIар атIанвай (-миш, -лу галудна) гафар ишлемишзава, лезги грамматикадин къанунар са куьнайни кьазвач — гьа им халис михьи чIал, дуьз грамматика я лугьуз, кIелдайбуруз теклифзава.
Имни гьич, лугьудай за, эгер лезги чIалан илимда чIехи тIварарни кесер авай бязи чи алимри а “реформаторрин” регъверихъ яд агалдарзавачиртIа. Месела, чи гьуьрметлу са алимди соцсетра лап рикIивай ихьтин теклиф гана: авторри ва я са шумуд авторди санал туькIуьрай гафарганрикай гъалатIар квачир садни авач, гьакI хьайила, чаз, лезгийриз, абур герек амач, чна гьа и соцсетрин куьмекдалди “Халкьдин гафарган” кIватIда! Яни гьарда вичин магьалда, гьарда вичин хуьре авай гафар сайтра чап ийин, вирида санал са еке гафарган туькIуьрин — герек адакай гьам кхьинра, гьам рахунра вири лезги халкьдивай менфят къачуз жедайвал.
Кьилиз акъатдай кIвалах туштIани (кимел акъудай лидикай шаламар жедач лагьайвал), алимдин ихьтин меслятди чIалакай ихтилатар физвай арайра генани еке гъулгъула тунай.
Заз гзаф истеклу зи муаллим Къурбан Халикьович Акимова кьве йис идалай вилик “Лезги-урус гафарган” гьазурна, чапдай акъудна. Адан пис-хъсанвиликай газетда ихтилатар хьанатIани, за ада къе гьикI “кIвалахзаватIа”, гьадакай кьве гаф лугьуда, муаллим зи гъавурда акьада. Жувакай рахайтIа, за ам, гъилик квай вири гафарганрихъ галаз сад хьиз, мукьвал-мукьвал ахъайзава — заз ам лазим жезва. Гьа са чIавуз ада зун, жаваб авачир суалар арадал гъиз, кIеверани твазва! Айиб авач, за са гьалда, белки, адай кьил акъудин: заз анай цIудралди, вишералди ван хьайи, амма рикIел аламачир гафар, ибараяр жагъизва — им и гафаргандин хъсан терефрикай сад я. Бес, цIудралди, вишералди… кIелзавайбуруз садрани ван тахьай, чпин бине гьинай ятIа къалур тавунвай ажайиб гафарай, грамматикадин икьван гагьда такур кIалубрай мектебра кIелзавай аялрини абуруз тарс гузвай муаллимри гьикI кьил акъудрай?! Гьа са вахтунда “реформаторриз” а гафаргандикай кьадай чка хьанва! “Ам вуч лагьай гаф я?” ва я “А ибара акI кхьин гъалатI я” лагьайла, “Къ.Акимован гафарганда, виридалайни дуьзди тир, гьахълуди тир, чи вири нугъатрин гафар авай гафарганда гьакI ава!” лагьана, жаваб гузва! Яни, лугьун чна, гьи хуьр къачуртIани, анин агьалидиз и гафаргандай вичин хуьруьн нугъатдин гаф жагъида — адаз хуш жеда и кар. Амма гьа и гаф маса хуьруьнвидиз чидач, ам нугъат яни ва я са ни ятIани туькIуьрнавай “неологизм” яни адан кьил акъатдач. Гьуьрметлу алимди садбуруз “гьакI килиг, кIела, квез течир лезги гафар чир хъжеда” лагьанатIа (за фикирзавайвал!), муькуьбуруз “и гафарганда авайвал кхьихь” лагьана жеди! Къурбан муаллимди “алимриз, зарийриз, мухбирриз, муаллимриз, студентриз, кIелзавай аялриз, таржумачийриз, туристриз” и гафаргандикай менфят къачун теклифзава. Бес им лезги грамматикадин къайда тушир жуьреда ада теклифнавай “дуьня”, “дидедин чIал” (икьван гагьда авай “дидед чIал” — “родной язык” ибарадин чкадал), “ккан” (кIанивал), “бинедлайавай” (коренной), “бахтавай” (счастливый) гафар гьарда са жуьре кхьин жезвачни? Муаллимринни, тарс къачузвай аялринни кенеф квадарун жезвачни? Гъиле авай кхьинрин чIал гужуналди харчи авун жезвачни? “Нугъатриз пайи-паяр тавуна” (гафаргандин сифте гафуна лугьузвайвал), чIалан нугъатра бине авай хсуси гафарни, са ни ятIани цавай къачуна туькIуьрнавай гафарни какахьуни, гьим гьим ятIа кьил акъудиз тахьуни пака чIал ахтармишдай, веревирд ийидай алимар, чIалан тарихни халкьдин тарих галкIурдай алимар, четин, ахкъат тийидай ккIара твадачни? Бес им гьакIани са гьайгьайдаллай, михьиз квахьунин сергьятдал атанвай милли чIаларикай сад тир, виридалайни четин гьалариз аватнавай чи дидед чIалан, лезги чIалан кьилиз эхирни яд чимун жедачни?!
Виликан гафарганар жемиятдин маса къурулушрин девирда туькIуьрнавайбур я, абур цIийи хъийидай вахт алукьнавайди садани инкарзавач. Амма нетижаяр гьихьтинбур жедатIа виликамаз фагьум-фикир тавуна, алай девирдин четинвилер кваз такьуна, инлай-анлай гьарда вичиз чидайвал кьиле тухузвай “реформаяр” — чIутар рекьида лугьуз, кавал цIуз вегьей мисал жедачни? “О” гьарф акъуднава алфавитдай. “Орфоэпия” илимдикай рахайтIа, ана “о” гьарф авачиз, чи кар генани туькIуьдач: и гьарфунилай гзаф ачух са сесинини чи сиве ванзавач: “къвон, къон, вон, сон,кIон, кон…”. “Огьо-гьо!” кхьиз кIан хьайила, чун, гьарф гице лугьуз, къуншидал фидани?!.
Чи тIвар-ван авай мад са алим и месэлайрай генани “виликди”, генани “яргъаз” фена. Ада лезги чIала, медениятда, эдебиятда, литература веревирд ийидай илимда ачухай “цIийивилер”, заз чиз, гьа за тIвар кьур, жемиятда кьиле фейи “азадвилер”, акI туш, икI я лугьудай ксар амачиз хьун себеб яз, майдандиз акъатайбур я. Амма, заз чиз, и дуьшуьшди вичикай кьилди ихтилат кудун истемишзава…
Пакизат Фатуллаева, шаир, публицист
