Уьмуьрдин, яшайишдин, кIанивилин,  раф­тарвилерин кьетIенвилер гьи­кьван ава­тIа?

 Итимдинни дишегьлидин, гъуьлуьнни па­пан алакъаяр, кIанивилин дерин гьиссер, сада-садаз гьуьрмет авунин дережаяр, мугьманар кьабулунин адетар, къуншийрив, инсанрив эгечIунин къайдаяр… И гуьзел, баркаллу, пак ерияр, кьетIенвилер, ахлакьдин, ма­рифатдин истемишунар уьмуьрдин бине, макьсад, гьар йикъан яшайиш яз кьунвай инсанар чида заз. Абур завай гьар са рекьяй чешне яз къалуриз жеда. И гьакъикъат абурухъ галаз алакъада авай, хьайи цIудралди, вишералди инсанриз малум я.

За гьа и темадай, жуван дустунин хизандикай кхьида лагьана садрани фикир авурди тушир, амма эхиримжи йисара дустуни вичин уьмуьрдин юлдашдиз бахшнавай цIа­рар кIелуни зун и кар авуниз мажбурна.

Зи дуст шаир я. Чаз чун, хизанар, кIвал- югъ чиз 35 йис я. Чун рекьера-хуьлера, хийир-шийирдин, сиясатдин, культурадин мярекатрани санал тIимил хьанач. Заз садрани абуру чпин тIул, къилих, вердишвилер дегишарна акунач. Я гъуьлуь, я папа. Ачух чи­нар­,  жумарт рикIер… Гьа и гьакъикъатни гзафбуруз ашкара я.

Зи дустуни вичин уьмуьрдин юлдашдиз, гьар са югъ ширинарзавай, рагъ алайди, бахтлуди ийизвай касдиз вишералди цIарар теснифнава, гьатта поэмаярни. Ихьтин тIулни шаирдик гьикI акатна лагьайтIа, идахъни вичин себеб, гьуьжет алачир делил ава.

Шаир дуст, кефи авачиз, къатканвай. Югъ суваринди — 8-Мартдинди тир. Начагъдан ри­кIел и вакъиа чай гваз атай кайваниди хкана.

— ГьикI я, — сесиник наразивал кваз рахана паб,- заз йиса садра жезвай сувар кьванни тебрикиз кIанзавачни? Пишкешдикай заз гьич лугьузни кIанзавач.

— Сувар? Пишкеш? Чан авай сад, вуна гъил къачу, валлагь-биллагь, зи фикирдай акъатна гьа. Ам туьхкIуьриз жедай гъалатI я. Савкьат зун ваз буржлу яз амукьрай, ам вав агакьда, —  малумарна шаирди пIузарик хъвер кваз.

— Агакьда? Белки, къведай йисуз? — чиник серинвал кумаз, вичин къайгъуйрин гуьгъуьниз гьерекатна папа.

Шаир хияллу хьана. Дугъриданни, 8-Март­­диз кайванидиз тавур савкьат мус ийидайди хьуй?

“Туьквендиз завай физ жезвач, кIвалени адаз багъишдай хьтин цIийи затI авач. Бес вуч ийин?” — фикирар фена бейнидай. Гьа и легьзеда рикIи буйругъна: “Вун шаир я кьван, жуван авай садаз вижевай са чIал теснифа. Ам адаз хъсан пишкешни жеда”.

Къачуна шаирди чарни къелем, цIарар, гъалунихъ акалзавай хтар хьиз, сад-садан гуьгъуьналлаз атана:

Пакамахъ зун фейи чIавуз кIвалахдал,

Вунни фида, квар къачуна, булахдал,

ХинкIар ийиз, гъуьр тIушуниз чанахдал,

Кьве мет яна жеда чилиз вун, Халум.

 

Хкведа зун кIвализ нисин береда,

Зи вилик къвез, вун милайим хъуьреда,

ГьикI кIан жедач акваз вун и жуьреда,

Маса жуьре акур туш заз вун, Халум.

Сад, пуд, вад, ирид куплет. Эхирдайни кхьена:

 

Шагьабудин туьнт ятIани къилихдиз,

Тегьне янач вуна адан синихдиз,

Яд къадри яз, ганвай вун заз — кесибдиз,

Гзаф рази я валай къе зун, Халум.

Им 1995-йис тир. Иштягь недайла ачух же­­­да лугьудайвал, уьмуьрдин юлдашдиз, кIа­­­нидаз, кIвалин кайванидиз кхьей цIарар шаирдиз тIимил акуна. Халуман — кьуд хцин ди­дедин, вафалу юлдашдин, къадирлу су­сан­, камаллу дишегьлидин лайихлувилер гзаф тир. Абурукай кхьин тавуна акъвазиз хьанач. “Зи Халум” шиир ада мадни давамарна ва еке эсер арадал атана.

Гьа имни тIимил акуна шаирдиз. Ахпа адан гъиликай “Аллагьди гайиди”  поэма хкатна. Кьилин игитни Халум тир. Дагъви дишегьлидин, хизандин къулан цIай хуьзвай касдин, рикI михьи, пак гьиссерив ацIанвай ва кесиб кIвализ кIвал, кесиб гъуьлуьз гъуьл лугьудай папан жанлу, эсерлу къамат вири терефрихъай ачухнава. Инсан хьиз, диде, кIаниди, юлдаш хьиз, далу акализ жедай кас хьиз. Гьа сифте цIарцIе шаирди хиве кьазва ва къимет гузва: “Зи гьунарар, алакьунар язва, дустар, папалди”.

Шаирди галай-галайвал кьилин игитдин лайихлувилер кIелзавайдаз ашкара ийизва: “Гъуьлел, кIвалел, хуьрелни кваз кIусни леке гъун тавур”, “Ам виридаз “Халум бах” яз лап тежер кьван багьазва”, “КIвализ атай мугьманарни уьзягъдиз рекье тваз”, “Намус ада кьазва вине, гъалибвилин пайдах хьиз”, “Ус­тIар я ам гам, халича, чIагай гуьлуьт храдай”, “Малаикдиз ухшар авай са къизилдин къуш я ам, Исятдани зун паталди тай авачир руш я ам”… Гьар са куплетдин эхирдани тикрарза­ва: “Кесиб кIвализ кIвал лугьудай папан къадир гьикI жедач. Жувахъ галаз сир садзавай папан къадир гьикI жедач. Гафунал гаф эциг тавур папан къадир гьикI жедач”.

Йисар къвез физвай. 8-Мартдин суварини гьар йисуз вичикай хабар гузвай. Папа пиш­кеш истемишай югъни рикIел хквезвай. Имни Халуман тIварцIихъ нубатдин шиир арадал атана лагьай чIал тир. Къе абурун ви­ридан тIварар кьун тавуртIа, чи кхьинарни тамамбур, гьакъикъат къалурзавайбур жедач. Абурун сан къадалай алатнава: “Зи Халум”, “Аллагьди гайиди”, “Я чан къари, за вуч лугьун”, “Заз девлетар кIандач”, “ЧIехи пишкеш захъ ава”, “Зун авазва гьевесда”, “Чухсагъул, Халум”, “Халуман пудкъад йис”, “КIамаз хьанай къаридиз”, “Зи азиз цуьк”, “Зи гъед”, “Вирер тир”, “Сад хьтин уьмуьр”, “Чешне къачу”, “Рекьимир вун зун амаз”…

“Рекьимир вун зун амаз”… И шиирдал кьил­ди акъвазиз кIанзава. Ана шаирди, вичин­ уьмуьр­дин лап четин, азаблу, вири багърияр­, дустар гъамлу авур вахт фикирда аваз, Халу­ма къалурай руьгьдин игитвиликай, инсанви­лин, юлдашвилин вафалувиликай, теш­пигь ава­чир кIанивиликай ва гьа и кIани­вал себеб яз са­данни умуд амачир шаир суьгьуьрдин, бахт­лу уьмуьр­дин шивцел ахкьадаруникай кхьизва­.

Зун и кардин шагьид хьанвай ксарикай сад я. Инсультдилай гуьгъуьниз шаирдин мефтIе­дал иви ацукьна. Чапла кIвач, гъил вичиз муь­тIуьгъ амукьнач. Кар ана авай хьи, касдиз вичиз инсульт хьанвайдакай хабар авачир. Яваш-яваш беден зайиф жезвай ва шаир месе гьатна. Бедендиз хирер акъатна, кIвачер дакIуна. Адахъ меселай къарагъдай къуват амукьнач. Ам авай гьал акурла, багърийрин умуд атIана. Кьилин синих — ам вич экуь дуьньядиз сагърай лугьуз гьазур хьан­а. Амма Халум ихьтин фикирдихъ галаз рази хьанач, гьар декьикьада гъуьлуьн къуллугъда акъвазна. Дустарини шаир Махачкъалада больницада эцигна, ам, кьил операция авуна, мефтIедал алай иви алудайла, сагъ хъжедайдахъ агъурна.

Больницада шаир вацралай гзаф вахтунда­ къаткана. Адахъ Халум гелкъвезвайвал акурла, палатада авай начагъ вири итимар мягьтел ва гьейран хьанай. Абуру гьатта гьар юкъуз­ “ихьтин паб авай вун бахтлу итим я” лу­гьудай. Халумаз палатада авай начагъбурузни хъуьтуьл, ширин гаф лугьудай, тIуьн гу­дай, гьатта санитаркадин къайгъуярни ийидай вахт жезвай. Веледарни авай, амма абуру рикI динж тийизвай са начагъ итимди Халу­маз вични ЦIийи Макьаз хутах лугьуз минетнай. “Икьван къени, ачух, михьи рикI авай дишегьли жеда жал?” лугьуз, палатада авайбуруни, санитаркайрини, медсестрайрини тажубвалдай.

Эхь, Халуман са куьнивни гекъигиз тежер зегьметди, алахъунри, кIанивили шаирдал чан хкана. Адаз цIийи кьилелай дуьньядин кIуь-цурудакай, шириндакай дад аквадай, хважамжамдал кьарувалдай, кIанивилин вилерай вафалу папаз килигдай мумкинвал хгана. Гьавиляй шаирди “Рекьимир вун, зун амаз” поэмада пара разивилелди вичикай шагьларин шагь авур дишегьлидин тIвар­цIихъ хуш келимаяр лугьузва: “Вун галайла тир хьи зибур дамахар”, “Вун акурла шадвилин нагъв вилелла”,  “Кьисмет хьана заз ви гъилел чIехи хьун”, “Азиз къари, азиз Халум, багьади, валай гъейри авач къе заз мукьвади”, “Вун кьейитIа, зи эхирни пуч жеда”… шаирдин вири умудар вичин даях, панагь, ашкъидин дамах папак ква:

Туькьуьл накъвар гъимир жуван вилерал,

Секинра зун жуван назик гъилерал,

Чка авач вун эцигдай чилерал,

Рекьиз тахьуй вун, зун амаз, чан къари.

Ихьтин дишегьли гьар са кIвализ, хи­зан­диз,­ хуьруьз чешне къалурун лазим я. Вучиз ла­­­гьайтIа, алай девирда эвленмиш, гьатта арада ялавлу муьгьуьббат аваз, жезвай гзаф же­гьил­ривай зур йисуз, са йисузни паб-гъуьл­вилин ве­зифаяр, хизандин шартIар, халкьдин­ умуми адетар, хсуси ягь-намусдин вилик ис­темишу­нар хуьз жезвач. Жуьреба-жуьре багьнаяр акъу­диз, суса къаридик, чамрак, абу­­ру, акси яз, сусак тахсирар кутаз, къалма­­­къал акъудза­ва, диде-бубаяр сад-садал гьалдарзава, эхирни жегьил хизан чара жедай чкадал гъизва. Кьилинди вуч я лагьайтIа, жегьил­рихъ сабур, камаллувал авач. ЧIехи­даз, къвалав гвайдаз гьуьрмет авун, акьалтзавай четинвилериз дурум гун, сад-садан да­ях хьун чизвач. Асайиш уьмуьрни, багьа-багьа шейэрни, хсуси кIва­лерни, машинарни, вич пачагьдин ханум хьиз тахтуна хуьдай шар­тIарни гьасятда кIанзава. Са зегьметни алачиз. “Тахьай­тIа, зун хъфида” лугьузва­. Гъуьлвилин, хизандин жавабдарвал хиве гьат­навай чи бязи гадайрини вири диде-бубадивай, сусан багърийривай истемишзава­. Чпи са затIни тийиз. Суса наразивал къалурайла, “герек авач вун хьтинди, квахь хъия вун атай чкадиз” лугьузва. Чеб па­тал харжара, буржара гьатай диде-бубадикай, арадал гъана чукIурзавай жегьил хизандикай, фагъирар яз амукьзавай аялрикай ерли фикирзавач. Шабатоврин хизан, абурун мегьрибанвилин, дуствилин, гьуьрметлувилин  ала­къаяр жегьилриз лап хъсан чешне я. Рухвайрини диде-бубадилай чешне къачузва. Абуру Шагьабудиназни Халумаз гьеле 8 хтулни 2 птул багъишнава.

Эгер шаирдин виликан теснифар кIва­лихъ, яшайишдихъ, эл-жемятдихъ галаз авай рафтарвилерихъ, инсанвилин къилихрихъ, кай­ва­нивилин, дидевилин къайгъуйрихъ, кIва­лин ие­сидиз гьуьрмет авунихъ галаз алакъалу тиртIа, уьмуьрдин юлдаш масадбуруз чешне яз къа­лурзавайтIа, эхиримжи вахтунда яратмишнавай “Зи гъед”, “Вирер тир”, “Чешне къачу”, “Сад хьтин уьмуьр”, “Уьмуьр”, “Сагъ хьурай вич” ши­ирра шаирди чпин арада авай, уьмуьр ширинарзавай, адахъ авай цIигелвал мадни артухар­завай кIани­виликай, ашкъилу гьиссерикай кхьиз­ва, аламатдин гекъигунралди, рангаралди­ ара-ара азабрин, дердийрин, туькьуьл дуь­шуьш­­рин гьалкъадани гьатзавай уьмуьр рагъ алайди ийизвай дишегьлидин къамат яратмишнава.

Шаирди хиве кьазва:

Вири эхна чна кьведа хамунал,

Гьалт хьанач хьи чун садрани гъамунал.

 

Аллагьди гана чаз бул девлетар,

Абур алцумдай жагъизвач терез.

 

ЧIижни ацукь тавур таза,

Цуьк хьиз, вун заз жагъанай.

 

Заз гьатна вун гьич шагьварни

Галукьдалди бедендихъ.

 

Гила чун кьвед гьа чIавалай

Виртни чIем хьиз авазва.

 

Зун, уьмуьр, вал ашукь хьана авазва,

Вазни, заз чиз, и кар хъсан аквазва.

 

Зи папаз зун авай сад я, вири я,

Зун паталди ам женнетдин гьуьруь я.

 

Заз акI ава, залай гъейри,

Бахтлу кас хьун мумкин туш…

 

Чан гунилай гъейри гьа ви гъилерал,

Аквазвач заз бахт мад къе и чилерал.     

Ихьтин цIарар кхьизвай, акьван гуьзел, гьейранвалдай шиирар, поэмаяр багъишнавай дишегьлидик тежер жуьредин дамах, наз акатун лазим я. Амма, лугьуз кIанзава, ам гьа виридаз чидай къени, дугъри­, гъил, рикI ачух, сивел  гьамиша хъвер алай Халум яз ама. Адан гъилин неинки фу, гьакI пи­чIек, афар, хинкIар, хапIа тIуьр хуьруьнвияр, ярар-дустар, чирхчирар, кIвалах­дин юлдашар, яратмишзавай ксар гзаф я. Шумуд кас мугьманар кIвализ галаз хтанатIани (бязи йикъара абур вад-цIуд касни жедай), садрани Халума вичин гъуьлуьз чин чIурнач. Чидайбуру масадбуруз адан лайихлувилерикай ахъайдайла, “ахьтин дишегьлияр жедайди туш” лугьудай бязибуру. Эхь, авайди я ахь­тин дишегьлиярни. Адав ихьтин хъсан тербия гьинай агакьна эхир?

Халум Хив райондин АрхитIрин хуьре ди­д­е­диз хьана. Ватандин чIехи дяведин иштиракчи Мамуд дахдини диде Абидата чпин ве­ледар халкьдин адетриз, инсанвилин ерийриз вафалу яз, гъвечIиди-чIехиди чиз, зегьметдал рикI алаз вердишарна. Хуьруьн школадин ирид лагьай класс куьтягьай Халум диде-бубадиз куьмек гунин фикирдалди совхоздиз кIвалахал фена. ЦIекIуьд йисаз кам вегьейла, адан рекьел агъамакьави Шагьабудин акъатна. Армиядай хтанвай жегьил. 1972-йисан 26-мартдиз диде-бубайри мехъер­ авур йикъалай абур санал ала. Абуру чпин кIвал­ни, хизанни кIанивилин, дуствилин, гьуьр­­метрин ибадатханадиз элкъуьрнава. Шагьабудина мадни кхьизва:

Заз кIан хьана, гъана за заз кIаниди,

Чи кIанивал къалай-къуз артух хьана.

Зур асир я, рабни гъал хьиз саналлаз,

ГьакI ятIани, валлагь-биллагь, тух хьанач.

 

Ваз тешпигь авай, жагъанач заз тай,

Заз кьисмет хьайиди, зи эвел-эхир.

Бахтлу инсан я зун, тек гьа вун жагъай,

ТахьайтIа хтанвай, валлагь, зи нехир.

Чан зи цIелхем, чан зи рикI, цIай къулавай.

 

Вири алем, кIанидини, инсанарни кIанда заз,

За абруз хьиз, абуруни рикIяй рикIиз чанда заз.

Вири тада, тек кIанивал жеда даимхура зи,

МичIи жедач эхират кIвал, эквер жеда сура зи.

Халум Шабатовадин тарифлу къилихрикай, ерийрикай мадни гзаф кхьиз жеда. Кар алайди ам я хьи, Халуман уьмуьр бинедиз къа­чуна, шаирди лезги дишегьлидин, халкьдин адетар, вилин нини хьиз, хуьзвай, гьуьрметлу, дуствилин хизан арадал гъанвай, ягь, намус гъалибвилин пайдах хьиз вине кьазвай, гуьзел, назик, уьтквем, четинвилериз дурум гуз алакьдай такьат, мягькем руьгь авай, такабур таватдин къамат арадал гъанва. КIел­на, яб акална тух тежедай кIанивилин Гимн теснифнава. Гьавиляй Шабатова вичин уьмуьрдин юлдашдиз бахшнавай эсерар фикирдаваз, рагьметлу Расул Гьамзатова адаз, “редкость нашего времени” лагьана къимет ганай.

Эхь, Халум адан илгьамдин къуш, бажарагъдин чешме, ашкъидин шив ва руьгьдин ем я.

Нариман Ибрагьимов