Алатай йисуз за “Самур” журналдай (2016-йис, 4-6-нумраяр) чи машгьур зари  Гьаким  Къурбанан  цIийи эсердин, “Гьулдандин лекь” романдин, чIукар кIелнай. Алай йисуз заз вири роман кIелдай мумкинвал хьана­.

ЦIийи эсерди зун пара кьадар шадарна, руьгьламишна, гьавиляй и макъалада заз жу­ван къейдер ийиз, кIелзавайдаз  са жерге фи­кирар лугьуз  кIанзава.

Халкьдиз малум  тирвал, Гьаким Къурбан са жерге гьикаяйрин, по­вестрин ва тарихдин романрин (“Ра-къи­нин муг”, “Четин бахт”, “Яру мяден”,  “Къилинж Къемер”, “Гьай тахьай гьарай”, “Дили дуьньядин чирагъ” ва мсб.) автор я. Адан эсерар  кIел­завайбуру гьамиша хушвилелди  кьабулзава. Абурукай чи алимри, критик­ри, публицистри, муаллимри Гь.Гашарова, А.Гуьлмегьамедова,  М.Гьажиева, Ж.Жамалова, К.Казимова, З.Къурбановади, Ф.Насрединова, Мерд Алиди, М.Шихвердиева, Ш.Шихмурадова ва масабуру) чпин  къе­ни фикирар лагьанва, макъалаяр,  рецензияр  кхьенва, ктабар акъуд­нава.

Чи вилик квай “Гьулдандин лекь” роман тарихдин эсер я. Ам 1941-1945-йисарин  Ватандин ЧIехи дяведин агъзурралди ислягь инсанар телеф авур, вишералди хуьрерни шегьерар барбатIай инсафсуз йисарин вакъиайриз бахшнава. Къурбан Акимов вични, буба фронтда телеф хьана, етим яз амукьай, дяведин йисарин каш-мекь акур, Советрин гьукуматди чан-рикI авуна хвейи  аялдикай хьанвай алим ва зари я.

Лезги литературада Ватандин ЧIехи дяведикай кхьенвай эсерар мадни ава: И.Къа­зиеван “Смолен­ский чилел” роман, С.Мингьа­жеван  “Гъве­чIи разведчик” повесть, Х.Та­гьи­ран “Гьавадин пагьливан” поэ­ма, А.Муталибован “Элжекар” ши­ир ва мсб. Дяведин тема Гь.Къурбанан “Четин бахт” романдани ачухар­нава.

“Гьулдандин лекь” романда, чи фикир­дал­ди, кирамди  кIелзавайдаз  дяведин ва гьамни фронтдин далу патан уьмуьр шикилралди гегьеншдаказ, къатидаказ, галай-галайвал, гьакъикъат  ва тартиб вилив хвена,  къалурнава.

Романдин кьилин игит (майор, тупчийрин командир) Алпанрин Къуд­рат я. Ам аял чIа­ва­­лай  акьуллу, викIегь, намус михьи, халкьдиз ва ватандиз вафалу инсан хьана. Яру Кьушундин офицерди вич душмандин есирдани, Европадин партизанрин арадани, хайи ватандихъ ялзавай четин шартIарани кьегьалди хьиз кьиле тухвана. Гьавиляй ам “Франциядин Игит” ва “Советрин Союздин Игит” лаг­ьай чIехи тIвараризни ла­йихлу хьана. Эхирдай, гзаф азиятар акурдалай гуьгъуьниз, адаз хайи ватандиз хтун, хайи дидедин гъилин фу хтIуьн, багърийрин арада секиндаказ ахцукьун, асайиш чIухгун кьисмет хъхьана.

Алпанрин Лекьерин Къудрат сагъ-саламатдиз хуьруьз хтайла, тешкил хьайи гурлу межлисдал адан мукьва-кьилияр, гъилер-кIва­чер кумачир тупчияр, вафалу дустарни кIватI хьана. Абурун са пай кьванни санал акурла, кIелзавайдан рикIиз регьят жезва.

Романдин гьерекатар кьиле физвай чкаяр (Алпан хуьр, Самур, Белиж станцияр, Дербент,  Москва шегьерар, Брест къеле, Герма­ния­, Франция, Египет, Туьркия) лезги литера­ту­рада я сифте яз гьалтзавай, я лап тIимил дуь­­­шуьш жезвай ерияр, чкаяр, мензераяр я. Абуру­ чпин сур тарихдалди, гуьзелвилелди, кье­тIен­вилелди романдин мягькем бине  тешкилзава­ ва кIелзвай­дан фикир желбзава. А чкаяр кирамдиз мукьувай чир хьун, чизвай­бур­ хьиз къа­лу­риз алакьун тажуб жедай, адан ба­жа­рагъдин гьакъиндай шагьидвалзавай де­ли­лар я.

КIвализ хизан, хуьруьз жемят мешреб тир­вал, роман хьтин литературадин чIехи эсердиз са  десте игитар (абуруз кьвед лагьай дережадин игитар лугьуда) кутугнава­. Ихьтин са къалин десте “Гьулдандин лекь” ро­мандизни хас я. Месела, Алпан хуьре чкадин агьалияр (Шамай, Арбил, Шурван, Элван ва мсб), Самур ва Белиж станцийрал фялеяр (Абас, Муфрудин, Мирзежан, Сафалдин ва мсб), Брестда аскерар-тупчияр (Бигьай, Къадир, Мамед, Рабадан ва мсб)), Дербентда, Москвада, Мисрида, Парижда, Истамбулда,  маса чкайра анрин агьалияр, пешекарар аквазва.

Романдин гьар са игитни сагъ са девир, са уьмуьр, кьисмет лишанламишзавай жанлу къамат я. Абурухъ гьардахъ са алакьунни, са агалкьунни ава, Месела, яшар виш йисалай алатнавай Шамай къари (адаз вирида гьуьрметдалди Паъ лугьузва) тарихдин, наси­гьатрин ва кьисайрин кIватI я. Адан хесет, ши­рин мез, никай­ ра­хайтIани, адаз алхишарун виридаз хуш я. Марвар дидеди кIва­чер кумачир аскер кIвализ хкана, хвена, эвл­ен­мишна, кIвалин-йикъан иеси авуна. Белижда авай Ахцегьрин мугь­манханадин заведуюший Зуьгьреди дяведин цIукай катзавай вишералди украинвияр, урусар, къарачияр кашакайни мекьекай къутармишна; дяведай са гъил кумачиз хуьруьз хтай Шур­ван, диде-буба чIа­лал гъана, вич кьиникьикай къутармишай урус рушал — духтур Любадал эвлемиш хьана; сержант Алпанов Элван Яру Кьушунди кьунвай немсерин са хуьруьн комендант хьана, адан мурад Рейхстагдин цлал вичин тIвар кхьин тир; гъуьл фронтда телеф хьайи Пакиди, вичин чандал цIай кана, пуд аял хуьз­ва, Кеферпатан Кавказдиз фена, гъуьл кучук­навай “стхавилин” сур жагъур хъувуна, фит­нечияр бея­бурна ва мсб. Абуруз кьвед лагьай­ дережадин игитар лугьуз мез эл­къвезвач.

Романдин вири игитар къенибур (положительнияр) туш, абурун арада сад-кьвед, якIук кIараб жедайвал, чIурубурни ава. Ме­се­ла, Къудратан имидин хва Вагьид (абур фронт­да дуьшуьш хьана, душмандин есирдани санал гьатна) хаин хьана: ам душмандин патал элячIна, стхани вичин рекьиз тухуз кIан хьана, амма Къудрат, гьулдандин лекь хьиз, ватандиз вафалу яз амукьна.

“Гьулдандин лекь” романдихъ мад са жерге кьетIенвилер ава: абурук романда иш­лемишнавай тIебиат­дин шикилар ва эсер кхьенвай гуьзел чIал акатзава.

ТIебиатдин гуьзел шикилри (Алпан хуьр, Ба­сув, Гъуцарсув, Самур вацI, Самурдин там, Белиждин там, Эйфелан минара, Египетдин пирамидаяр, Москва, Яру майдан ва мсб) кIелзавайдан рикIелай дяведин мусибатдин сегьнеяр, чкIанвай хуьрерни шегьерар, набут хьанвай аскерар, фашистрин лагерра гишилани мекьила рекьизвай, газдин пичера кузвай инсанар… алудзава. Уьмуьр давам жезвайди, ана хъвер, шадвал, муьгьуьббат, мел-мехъер авайди къалурзава.

Романда гьатнавай гьерекатар, агьвалатар ва шикилар таъсирлудаказ къалурун патал кирамди лезги литературадин кьеж квай девлетлу чIал (им маса аламат я!) ишлемишнава: кIелзавайдал эсердай цIийи-цIийи мисалар ва кьисаяр, ранг ядай гафар ва гекъигунар, синонимар ва антонимар, чIалан ажайиб такьатар гьалтзава, абуру эсердин итижлувал, тIям, лезет артухарзава.

Романдин тIвар “Гьулдандин лекь” я. Кирамдиз лугьуз кIанзава: Къудрат гьулдандин лекь хьтин инсан я. Ихьтин фикир тестикьарзавай яржни жагъанва: ам Къудрата аял чIавуз ракьукай туькIуьрнавай, чпин кIвалин къавал алкIурнавай, Абасан кIвалерин лишан хьанвай лекь я. Лекь, халкьди гьисабза­вайвал, азадвилин, къагьриманвилин, къудратлувилин, викIегьвилин, инсанвилин  ярж, чешне я. Лекьрен хесетар, лишанар  романдин гзаф игитриз  хас я. Эсердин тIвар хьиз, лекьрен къаматни романдин ярж хьанва.

“Гьулдандин лекь” ХХ асирдин са куьруь, анжах гзаф важиблу ва къалабулух квай, де­рин гелер тунвай, девирдикай кхьенвай тарихдин эсер я. Адан кьилин игитни лезги халкь я: романда, сифте чинлай эгечIна, эхиримжи чинал къведалди, лезгийрикай суьгьетзава, абурун къагьриманвал, инсанпересвал ва  ватанпересвал къалурзава.

КIелзавайдаз Азербайжанда, Шагьдагъдин кинарда авай Алпан хуьр (ам къадим алпанрин девирдилай амай лезги хуьр я), а хуьруьн агьалияр (романдин игитрин чIехи пай Алпановар я), фашистрин танкар тергзавай тупчияр (абурун тIва­рар винидихъ кьунва), фронтда хирер хьанвай аскерриз юкъуз-йифиз операцияр ийизвай духтур-хирург Шагьбанан Серкер, Белиждин агьалияр, Москвада авай генерал Багьраман Аванес, Мисрида авай Ал-Азгьар университетдин алим-муаллим Кьасумрин Али… аквазва. И къаматрин бинедани, вири романда хьиз, тарихдин гьакъикъат, итижлу кьисметар ва ажайиб дуьшуьшар ава.

Санлай къачурла, лугьун лазим къвезва, “Гьулдандин лекь” роман лезги халкьдикай бажарагълувилелди кхьенвай  гьикаятдин эсер — эпос я. Адахъ кIелзавайдаз къени тербия гудай зурба къуват ава.

Шайдабег Мирзоев,
профессор