СтIал Сулейманан яратмишунар хьиз, чаз адан уьмуьрдихъ галаз алакъалу вакъиаярни, иллаки ­эхиримжи йисара, ам вири уьл­кведа «ХХ асирдин Гомер» тIвар алаз машгьур хьайи вахтундани, гьикI яшамиш хьанатIа, вичи вич гьикI кьиле тухванатIа чир хьун ­ва­жиблу я. Сулейманан уьмуьр халис ватанпересдин уьмуьр я. Ам хъсандиз  чир  хьуни  чаз  тербиядин гзаф месэлаяр гьялиз куьмек гуда.

Шаирдин уьмуьр вичин хизанриз, талукь мукьвабуруз, санал яшамиш хьайи ксариз хьиз, низ чир жеда. И суьгьбетни чаз шаирдин гъвечIи хва СтIал Мусаибан свас Бесханума авуна. 1989-йисуз. Ам  вахтунда Агъа СтIалдал яшамиш жезвай.

— Гьелбетда, садазни сифте жагъай бахт гъиляй акъатна кIан жедач, — рикIик къалабулух кваз башламишна Бесханум халади. — Сулейман бубадин кIвале зун 15 йисуз яшамиш хьана. Абурукай 6 йисуз — Мусаибахъ галаз. Чун гзаф хатурлудаказ, сада-садаз гьуьрмет ийиз яшамиш хьайибур я. Сулейманан рикIни зал гзаф алайди тир. Сусарикай зун гъвечIиди тир эхир! Кьисмет гьикI хьанатIа квез чида, — вилериз нагъв хъиткьинна адан. Са герендилай давамарна. — Саки 9 йисуз за Мусаиб гуьзетна. Ам амач, телеф хьана лагьай гафариз яб ганач. За чи руш Нуриятни хвена. Чаз гадани авай. Ам аялзамаз кечмиш хьана. Къанлу дяведи къарсур тавур кас амани?! За гуьзлемишзавай. Гьа са вахтунда зун СтIал Сулейманан музей хуьзвайди, адан директорни тир. Музейдин сад лагьай директор!

Эхир бубади зун, “чан бала, гъам чIугуналди, туь­кIуьдай кар авач. Вахъ гележег ава. Вун масанал динж хъхьун лазим я” лагьана, кIвализ хутахна. Гуьгъуьнлай­ни, аквазва хьи, кьисмет гьикI элкъве­натIа. Гила цIийи хизан хъхьанва. Бахтунини заз цIийида­каз чин ачухнава. Мусаибан гзаф къилихар зи гилан итим Алибаладизни хас я. Амни зегьметкеш, инсандин къадир авай инсан я. Чахъ вижевай кIвал-югъ, къени къуншияр, къавум-къардашни хьанва. Исятда чун кьведни пенсияда ава. Гьа са вахтунда жуван багъ-бахчадихъни гелкъвезва, хтулар, птуларни чIехи ийизва.

Амма Сулейманан кIвалихъай зи кIвач атIайди туш. Мусаибанни зи руш ана амай эхир. Ам чIехи хьана, гъуьлуьзни фена, кьве хвани хьана. Рухвайрикай садаз мехъерни авунва, исятда абурузни сад лагьай аял — хва хьанва. СтIалрин Къазмайрал яшамиш жезва. Хтулри закайни кIвач атIузвач.

— Мусаибан цIирер ама ман!  — гаф хуьз хьанач завай.

— Ама, чан хва, ама!  — ишигълаван хьана яшлу дишегьлидин чин. Инал чи суьгьбет генани ачух хьана. За Сулейман бубадикай сусан рикIел вуч аламатIа хабар кьуна. Ада давамарна:

— Мусаибаз зун 1936-йисуз тухвана. А чIавуз Мусаиб вичин бубадин секретарь тир. Къвез-хъфидай мугьманарни чахъ гзаф авай. Хизан чIехи хьуниз килигна, чаз колхозди кIвалер эцигдай чил, исятда музей алай чка, чара авуна.

1937-йисуз, гьеле дакIарриз янавай ширерни кьурун тавунмаз, чун — апай, къари, Мусаиб ва зун — цIийи кIвалериз экъечIна. Мегьамедюсуфни Мирзеюсуф чпин хизанар галаз сифтегьан кIвалера амукьна. Абурни гьа чи патав къуншидал алай. Хизанар чара хьайиди чаз гьич чир хьанач.

Зун тухвай сифте йисуз Сулейман Москвадай Ленинан орден къачуна хтана. ЦIийи свас яз, заз апая, амай кьве сусалай тафаватлу яз, атирар авай кьвати ва гзаф михьи са парча хканай. Адан тIвар заз чизвач. Малум тирвал, Сулеймана садрани вичин куьгьне чухвани шаламар са куьналдини эвезайди туш. Москвадизни ам гьакI фена. Амма заз цIийи шейэр, амайбуруз чарасуз лазимбур хкана. За парчадикай гьа пакадин юкъуз булушка цвана. Захъ цIийи лацу келегъани авай. Низ чида, гьикьван дамах за а чIавуз авунайтIа.

Са сеферда кIвалерал кIвалах­завай устIарриз нянин хуьрек, чай гьазурдайла, за кьилел алай цIийи келегъа дегишначир. За самовардиз цIивинар вегьезвай. Апая явашдаказ лагьана:»Келегъаяр мехъерик алукIдайди я, Бесханум…» Им дамахдин партал алаз кIвалин кIва­лахар ийизва лугьуз, апая заз авур ишара тир. Зун гьасятда гъавурда акьуна. Гьелбетда, за нетижани хкудна.

Апаяз  чайдилайни  гзаф  ТIаи­бан булахдилай гъайи яд кIандай. Амни ада сифте ргана, ахпа къайи хъувуна хъвадай. Гзаф хъвадай ада яд. Заз чизвачир. Гуьгъуьнлай гъавурда акьуна: факъир, винел акъуд­ тийиз, къеняй гзаф азарлу тир кьван. Иллаки рикI алай дустар Н.Самурский, Гь.Гьажибегов вичивай къакъатайла. Гьа са чIавуз Моск­вадайни вичиз акьван гьуьрмет авур Максим Горький кьена ­лагьана хабар агакьна. ЦIийи кIва­ле­риз экъечIай са тIимил вахтундилай Сулейман вични кечмиш хьана.

Йиф тир. Са Мирзеюсуф квачиз, амайбур вири кIва­ле авай. Вири Сулейманан кьилихъ галай. Мирзеюсуфа Ахцегьа агрономвилин курсара кIелзавай. Буба гьалсуз тирвилин хабар адаз ганвай. Экуьн кьиляй амни хтана ахкъатна. Сулейманан мес агъа пата кикел алай кIвале чилел вегьенвай. Апаяз садрани кровать кIан хьайиди туш.

Апай рагьметдиз фена. Къари Айна чахъ галаз, гуьгъуьнлай Мусаиб дяведиз фейила, захъ галаз гьа и музей авай кIвале амукьна. Кьве кIвал чи ихтиярда авай. Пуд кIвал музейдив гвай.

— ЦIийи кIвалер эцигдайла, Сулеймана иштиракнайни? — суал гана за. Зи метлеб шаирди кIвалер эцигай устIарриз талукь яз туькIуьрай чIалар аватIа чирун тир.

— Сулейман вичин вири уьмуьр­да ягь-намус михьиз хвейи итим я. Вич патал ада са затIунизни те­мягь­нач. АлукIдай багьа парталрикайни, гуьгъуьнлай вичиз гайи машиндикайни ада отказ авунихъ гьа и себеб авай. КIвалер гьукуматдин харжидихъ эцигзава лугьуз­, и кар адаз гзаф залан тир. Я устIарризни ада лагьай чIа­лар авач.

КIвалерин проект ягъайди, анал прораб яз кIвала­хай­дини агъа­стIалви Нурдинов Зиядин я. Адахъ галаз агъастIалвияр тир Рамалданани Навруза, Кьулан СтIалдилай Умарани кIвалахна. Гуьгъуьнлай кIвалериз шуьшебендни расна. Адан шуьшеяр атIайди ва турди Сулейманахъ галаз пара хатурлу хьайи адан къунши Саидгьасанов Саиджамал я. Вири и ксари кIва­лах­на. Вири харжияр гьукуматди авуна. Анжах устIарриз тIуьн Сулейманан хизанри гана. Абурухъ галаз зунни устIаррин кIвачел-кьилел, абуруз фу-яд, чай гуз, жедай…

За Бесханум халадивай гена са суалдиз жаваб гун тIалабна: — Мусаиб фронтдиз гьикI рекье тунай? Адахъ вуж галай?

Яшлу дишегьлидин яхун чиник зурзун акатна. ЯтIани ада суьгь­бетна:

— Мусаиб хуьряй гьа дяве башламишай йисуз фена. Машмашар агакьнавай вяде тир. Адахъ Кьасумхуьрелай Мегьамеднаби, Агъа СтIалдилай Ражаб лугьудай ксар галай. Мегьамедюсуфни Мирзеюсуф а чIавуз фронтда авай. Мирзеюсуф Дальний Востокдиз акъатна. 1943-йисуз ам хтана. Мусаибахъ галаз фейибурукай Мегьамеднабини Ражаб хтана.

Мусаибалай за, ада вич ругуд вацран курсара ава лагьана, Сталинграддай кхьенвай чар вахчуна. Мад а вахт, къенинди… Мусаиб телеф жеда лагьана, зун агъадачир. Дяве куьтягь хьана, йисар ала­тайдалай кьулухъ за а кар аннамишна.

Вахтар акуна-такуна фида. Сулейман бубадин 120 йис тамам хьун къейдзава. (Гила — 150 йис. М.Ж.)  Гьелбетда, ихьтин юбилейди ам акур, чидай гьар садак шадвал, дамах кутазва. Зак лагьайтIа, генани артух шадвал ква. Ам зи апай, зун адан хцин свас тир эхир! Суьлейманахъ галаз алакъалу тир са затIни зи рикIелай алатнач. Я алудунни дуьз жедач. Рагьметлудаз датIана са мурад авай — вичин халкь кесибвиляй акъатун. Вичиз гьар сеферда гонорардин пулар хтайла, ам гьаятдин сивел, хъархъу тарцин кIанчIунал ацукьдай. Куьчедай физ-хквезвай гьар садаз, гъвечIи-чIехи талгьана, пулар пайдай. Нел гьикьван гьалтайтIани. Им мегер рикIелай алатдай кар яни? Гьикьван ксарин гуьгьуьлар ада шадардай!..

Эхь, Бесханум Сулейманан шад декьикьаяр, пашман вахтар, эхиримжи нефесни кваз акурбурукай сад я. Ам а кIвалин багъри ие­сийрикайни сад я. Музейдин тарихдани ада сифте чин ачухна. Кьисметдин чарх масакIа элкъве­начир­тIа, Ватандал фашистрин геллегьри вегьеначиртIа, низ чида, гена гьихьтин чIехи крар, вакъиаяр и кIвалера жедайтIа.

Агъа СтIалдилай хкведайла, зун Сулейман ацукьай хъархъу тарцин кIанчIунихъ къекъвена. Анал гилани чIехи тар ала. Сулейманни, гуя халкьдиз шадвал багъи­шиз, гьа тарцин сериндик ква.

Мердали Жалилов   

(“Гафунин майданар” ктабдай. ДКИ, 2010-йис)