Лезги чIал хуьниз, чируниз ва вилик ту­ху­низ талукь программа уьмуьрдиз кечирмишунин макьсаддалди Сулейман-Сталь­ский райондин администрацияди тешкилзавай и зурба мярекат адетдиндаз элкъвена цIи 7 йис я. Виридуьньядин­ милли чIаларин юкъуз, суварин сергьят­ра аваз, СтIал Сулейманан 150 йисан юби­­лейдиз бахшна, Кьасумхуьрел И.Тагьирован тIварунихъ галай медениятдин дараматдин чIехи залда “Хайи чIал чирунин ва хуьнин карда СтIал Сулейманан­ яратмишунрин метлеб” лишандик кваз, нубатдин сеферда илимдинни тежрибадин конференция вини дережада кьиле фена.

Ана райондин кьил, филологиядин илимрин кандидат Нариман Абдулму­та­ли­бова, писателри, алимри, газетринни жур­налрин редакторри, илимдин къуллугъ­чий­ри, вузринни мектебрин муаллимри, мухбирри, мектебра кIелзавай аялри ва масабуру иштиракна. Дараматдин фойе­да СтIал Сулейманан юбилейдихъ ва лезги чIалан конкурсрихъ галаз алакъалу­ докладрин, яратмишунин кIвалахрин, милли искусстводин, ктабрин выставкаяр тешкилнавай.

Конференциядин макьсад лезги чIал хуьн, ам вилик тухудай рекьер, теклифар чирун, важиблу месэлаяр веревирд авун, мектебра дидед чIалан тарсарин ери хъсанарун я.

Конференция лезги чIалакай манияр тамамарунилай, шиирар кIелунилай га­тIун­на. Мярекат кьиле тухузвай лез­ги чIа­лан машгьур муаллим Шамсу­дин­ Ма­гьам­дарова сифте гаф Нариман Абдулмуталибоваз гана.  Ада кIватI хьанвайбуруз хайи чIалан сувар тебрикна, чIалан къайгъударриз, ам вилик тухуник пай кутазвайбуруз агалкьунар хьун алхишна. 

— Конференция жедалди, хайи чIалаз талукьарнавай жуьреба-жуьре метлеблу мярекатар чи мектебра, аялрин бахчайра,  ктабханайрани кьиле тухванва, — лагьана Н.Абдулмуталибова. — Къенин мяре­­катни гьа кIвалахрин нетижа я. Шазан конференциядин докладрин кIватIални акъуд­нава. Алатай йисан къарарда къейд авур месэлаярни гьи дережада гьялнатIа, къенин мя­рекатда тайинарда. ЦIи кьиле тухвай кон­курсрин гъалибчиярни малум хьанва. Абурув чи, Имам Яралиеван “Умуд” фонду­нин патайни пишкешар агакьда. И мергьяматлувилин фондуни яшайишдиз, образовани­диз талукь проектар кьилиз акъудунин карда гьамиша куьмек гузва. Гьавиляй заз фон­дунин тешкилатчийриз, иллаки Имам Музамудиновичаз чухсагъул лугьуз кIан­зава.

Чи райондин агьали, Дагъустандин халкьдин шаир, хайи чIалахъ рикI кузвай Майрудин Бабаханова лезги чIаланни урус чIалан словарь акъуднава. Им чи халкьдиз хъсан ядигар я. Институтривай тежезвай кIвалах ада текдаказ кьилиз акъуднава. Мектебра кIелзавай аялар патал 1-4-классрин лезги чIалан ктабарни акъатнава. Лагьана кIанда хьи, чапдай акъатнавай ктабриз къиметни гана кIанда. Тежрибалу муаллимар чахъ авачиз туш. Хайи чIала-рин месэлайриз гьукуматдини кьетIен фикир гузва. Милли чIалар вилик тухунин ме­сэладикай В.Путина вичин Чарчени къейд­нава. ЧIал амукь тавуртIа, чунни, чи бинени амукьдач, чи ивирарни квахьда. И месэладиз вирибуру фикир гун лазим я.

Къуй конференциядикай чи халкьдиз, чи чIалаз хийир хьурай! — лагьана алимди­.

Илимдин мярекатдин иштиракчияр “Лезги газетдин” кьилин редактор, шаир Мегьамед Ибрагьимовани тебрикна.

— Хайи чIалан муаллимар, чIалахъ галаз алакъа авай вири пешекарар патал къенин югъ суваринди я. Гьакъикъатдани, алай вахтунда хайи чIаларин месэла хцидаказ акъвазнава, хейлин чIалар квахьунин къурхулувилик ква. ЧIалаз, медениятдиз талукь яз тухузвай ихьтин мярекатар лишанлу, метлеблу вакъиайриз элкъвезва. Чун чи руьгьдин ивиррин къайгъударар хьун лазим я. Шадвал ийиз жедай кар ам я хьи, чахъ, лезгийрихъ, къенин юкъуз вири жуьредин гафарганар ава, — лагьана М.Ибрагьимова­.

Ада къейд авурвал, “Лезги газетдихъ” га­лаз гзафни-гзаф Сулейман-Стальский рай­ондин мухбирри сих алакъаяр хуьзва. Га­­зет кхьенвайбурун кьадарни и районда гзаф я. Хайи чIалаз, медениятдиз ла­зим де­режада фикир гузвайвиляй и рай­ондин уче­ни­кар республикадин дережада кьиле физвай олимпиадайрани конкурсра гъалиб жезва.

Малум хьайивал, эхиримжи вахтара ин­тернетда иштиракзавай бязи лезгийри, чпихъ и рекьяй пешекарвал авачиз, чIалан кхьинрин къанунар дегишарун теклиф­зава­. Амма къелем гвай ксари, М.Ибрагьи­мо­ва къейд авурвал, алимри тестикьарнавай ор­фографиядин къанунрал амал авун чарасуз я.

Сулейман-Стальский райондин лезги чIаланни эдебиятдин муаллимрин ассоциациядин председатель Гуьзел Межидовади райондин мектебра хайи чIалаз талукь яз, гьа жергедай яз Етим Эминан юбиледин­ сергьятра аваз, алатай йисуз кьиле тухвай мярекатрикай галай-галайвал ихтилатна. Ада къейд авурвал, алатай йис меденият, образование патал бегьерлуди хьана.

Нубатдин гаф РД-дин милли полити­ка­дин ва диндин крарин рекьяй министер­ство­дин гражданский обществодин институтрихъ галаз кIвалах тухунин отделдин начальник Бахтияр Магьмудоваз гана. Ада ми­нистр Татьяна Гамалея конференциядин иш­тиракчийриз ракъурнавай тебрикдин чар кIелна.

Б.Магьмудова къейд авурвал, алай йис ООН-ди чкадин халкьарин чIаларин Международный югъ яз малумарнава. ЧIа­ларин йис мартдиз Ханты-Мансийский автономный округда ачухда. А мярекатда­ РД-дин Гьукуматдин векилрини иштиракда. 2019-йисан январдиз Россияда хайи чIалар хуьнин махсус фонд тешкилнава.

Мярекатдал Дагъустандин писателрин Союздин лезги секциядин руково­ди­тель Владик Батманов, лезги чIалал акъат­завай “Дагъустандин дишегьли” жур­нал­дин редактор Наира Шихнабиева, табасаран чIа­лал акъатзавай “Дагъустандин дишегьли” журналдин редактор, Дагъустандин пи­­­сателрин Союздин секретарь Сувайнат Куьребегова, и цIарарин автор, Дагъус­тан­дин гуманитарный институтдин муаллим ­Имран Гьуьсейнов, шаир Сажидин Саидгьасанов, ЦIийихуь­руьн мектебдин лезги чIалан муаллим Аксинья­ Жаватова, шаир, “Куьредин хабарар” газетдин­ къуллугъчи Абидин Камилов, Кьулан СтIал­рин мектебдин муаллим Маржанат Тагьирова­, Чуьхверхуьруьн мектебдин 11-классдин ученица Марьям Гьасанова, Агъа СтIал-Къазмайрин мектебдин муаллим Эльмира Фа­тахова рахана. Абуру хайи чIалан хци месэла­яр вере­вирдна, ам гележегдин несилрал агакьарунин важиблувал къейдна. Иллаки СтIал Сулейма­нан яратмишунрин ирс хуьнин важиблувилиз фи­кир гана. 

Конференциядал “Лезги чIалай сифте­гьан 1-4-классар патал акъуднавай ктабрин ма­на-метлебдикай, нукьсанрикай ва артуханвилерикай са бязи веревирдер” темадай доклад кIелай муаллим Аксинья Жаватовади къейд авурвал, чапдай акъатнавай ва мектебрив агакьнавай и ктабрик са кьадар нукьсанар, гъалатIарни квачиз туш.

Учебникрин еридиз талукь веревирдер Нариман Абдулмуталибова давамар хъувуна. Кьилди къачуртIа, алимди къейд авурвал­, 1-классдин учебникда ганвай тапшуругъ­рик, абурун шартIарик гъалатIар ква. Идалайни гъейри, ктабда гъавурда акьан тийидай, аялдиз са хабар гун тийизвай текстер гьатнава.

— Са ктаб акъатайла, автор бейкеф тахьурай лугьуз, нукьсанар, гъалатIар къалур тийиз вердиш я чун. Ингье исятда зи гъиле цIийи ктаб ава. Килигай 12 тапшуругъдикай гъалатI квачир садни авач. Куьлуь-шуьлуьяр ятIани, вири къалурна кIанда. Ихьтин кIвалахриз рехъ гана виже къведач. И месэлаяр хайи чIалан муаллимрин ассоциациядин гуьзчивилик хьун лазим я. Ктабрин ери веревирд авун, абуруз лазим тир къимет гун чарасуз я, — лагьана Нариман Абдулмуталибова.

Мярекатдин сергьятра аваз мергьяматлувилин “Умуд” фондунин, Сулейман-Стальский райондин администрациядин ва образо­ванидин управленидин патай лезги чIа­лахъ­ни эдебиятдихъ галаз алакъалу конкурсра иштиракай, хайи чIал вилик тухуник пай кутазвай, нетижалудаказ зегьмет чIугваз­вай му­аллимар, тербиячияр, агалкьунар авай уче­ни­кар Нариман Абдулмуталибова ва “Умуд” фондунин руководитель Савин Вели­е­ва шад гьалара пулдин премийралди, къиметлу савкьатралди ва гьуьрметдин грамотайралди къейдна. Малум хьайивал, агалкьунралди зегьмет чIугвазвай муаллимриз, тербиячийриз ва конкурсра агалкьунар къазанмишнавай аялриз премияр гун патал “Умуд” фондуни цIи­нин йисуз 130 агъзур манат чара авуна.

Кьилди къачуртIа, пулдин пишкешарни гра­мотаяр “Хайи чIалан лап хъсан муаллим-2019” конкурсдин муниципальный паюна гъалиб хьайи Жамиля Жигеровадив (Эминхуьруьн СОШ), и конкурсда кьвед лагьай чка кьур Ма­дина Ферзалиевадив (Агъа СтIалрин СОШ), пуд лагьай чка кьур Тамила Султанагьмедовадив (Вини СтIалрин СОШ), Агъа СтIал-Къазмайрин аялрин “Чубарук” бахчадин тербиячи Тамила Куругълиевадив, Кьулан СтIал­рин аялрин бахчадин тербиячи Эмилия Темирхановадив, Кьасумхуьруьн 2-нумрадин аялрин бахчадин тербиячи Фазина Мегьамедхановадив, хайи чIалан муаллимар тир Гуьзел Межи­довадив (Курхуьруьн М.Рагьимован тIва­ру­нихъ галай 1-нумрадин СОШ), Минаят Му­тали­бовадив (Вини СтIал­рин СОШ), Да­гъус­тандин авторрин эсерар устадвилелди кIе­­лунин конкурсда гъалиб хьайи 11-классдин уче­ница Эмилия Пирагьмедовадив вахкана. Районда кьиле тухвай “Хайи чIал чирунин ва хуьнин карда виридалайни хъсан мектеб” конкурсда гъалиб хьайи Агъа СтIал-Къазмайрин СОШ-ни пишкешдалди ва грамотадалди къейдна.

Н.Абдулмуталибова, С.Велиева агалкьунар хьанвайбур тебрикна, абуруз гележегдани кьакьан дережайрив агакьун алхишна. Къейд авурвал, “Умуд” фонд халкьдин меденият ва чIал хуьнин макьсаддалди тухузвай мярекатриз куьмек гуз гьамиша гьазур я.

Конференциядин кьвед лагьай пай концертдин программадалди давамарна. Райондин машгьур манидарри, Кьулан СтIалрин муаллимрин дестеди, ашукь Айдуна, аялрин­ музыкадин мектебдин дестеди ва масабуру халкьдин манияр тамамарна, бахчайра тербия къачузвай бицIекри милли адетрихъ галаз алакъалу итижлу нумраяр къалурна.

Куругъли Ферзалиев