СтIал Сулейманан юбилейдихъ галаз алакъалу тир гьар са девир нубатдин сефер яз тарихдиз хъфизва. Уьлкведа санлай хьиз, шаирдин хайи халкьдин кьадар-кьисметдани хейлин дегишвилер кьиле фенва ва физма. СтIал Сулеймана вичин “Ватандикай фикирар” поэмада къудратдинни къуватдин тариф авур Советрин Союз амач. “Дуьньяд ругуд пай тир еке…” и чIехи уьлкведин къуват СтIал Сулейманаз адан садвиляй, халкьарин арада авай меслятвиляй аквазвай. “Баку, Тифлис, гена Москов, Мад Ленинград ава чаз”. Сулеймана “абукевсердин ятарив гекъигай” Cоветрин властни амукьнач, социализмни.
Алай аямдин бязи ксари — “цIийи урусри”, “цIийи дагъустанвийрини” СтIал Сулейманан руьгьдин ирсни гила шаклувилик кутазва. Гьатта “Сталинан девир куьтягь хьана — Сулейманан девирни куьтягь хьана” лугьудай хьтин фикирарни пайда жезва.
Гьакъикъатдани икI яни? Гекъигунрин чIалалди лагьайтIа, “Сулейманан бармак” куьгьне хьанвани? КIелзавайбуру чпи веревирд авуна кIанда. Сулейманан тарихдални адан яратмишунрал, адан девирдални алай аямдин гьакъикъатдал. Амма дуьм-дуьздаказ, сидкьидай веревирд авун, гьакъикъатдиз мукьва нетижаяр хкудун патал адан яратмишунрив гьакI винелай килигна ваъ, дериндай кIелна, ахтармишна, эгечIун лазим я. Гьакъикъатдин чирвилериз анжах а чIавуз мукьва жеда, эгер Сулейманан яратмишунрин текстерин неинки винел патаз вил вегьез, гьакI абурун сирлу терефарни веревирд ийиз гьавалат хьанватIа. Намус лугьудай гаф шаир патал гьи дережада аватIа ва адакай Сулеймана гьикI даях кьазвайтIа чир хьун лазим я. И келима лагьайтIа, шаирди вич элкъвена кьунвай гьаларив, шартIарив, къилихрив гекъигзавай, марифатдинни ахлакьдин ерийрив барабарзавай, вичин руьгьдин истемишунриз мукьва ийизвай ва са багьа, къиметлу шей хьиз хуьзвай. Вичин намусдикай веревирд ийидайла, шаирди гьеле алатай асирда лагьанай: “Пуларалди, амалдарвилелди ваъ, инсанди рикIин къеняй мани лугьузвайди я… Амма шаирдивай, нагагь ам мейит туштIа, секиндиз, кисна ацукьиз жедач. Вичелай аслу тушизни адак пис гьалари къалабулух, хъсанбуру шадвал кутада, амма вичин мани адавай дуьньядикай чуьнуьхна хуьз жедач”.
Гьавиляй ада вичин муьгьуьббатдин, сатирадин, критикадин, кIанивални ажугъ квай — лирикадинни эпический гьи жуьредин шиир хьайитIани, “рикIин къеняй” лугьузвай, вучиз лагьайтIа ам гьар са гьерекат, вакъиа вичин руьгьдин деринрин сафунай язавай шаир тир ва ихьтин кьадар-кьисметни ада вичиз хушуналди хкяна. Ада датIана тикрардай: “Зун, Сулейман, шаир я”. Шаирдин кьилин буржарикай сад адаз билбилдин хуш манийрай ваъ, вичин девирдихъ, уьмуьрдихъ галаз алакъалу гьакъикъатдай аквазвай. Тарихдин туькьуьл хъвер гъидай турши терефар адаз гьеле фадамаз малум хьанай: “Гьакъикъат лугьудай ихтияр авач, амма шиирра авайвал лугьун тавунани акъвазиз жедач”.
Тамам, гьахълу яратмишунар ва абур арадал гъизвай ксар гьамиша уьмуьрдиз, политикадиз, политикадин къурулушриз акси экъечIайди я. Им суьгьуьрда тунвай элкъвей чарх хьиз я. Гьамиша гьакI хьайиди я ва идалай кьулухъни жеда. Сулейманни вичин вахтунин гьа жуьредин шаир тир. Гьахъ гвай ва гьахълу гаф талгьана акъвазиз тежер…
Алай вахтунда СтIал Сулейманан яратмишунриз несил цIийи терефдихъай килигиз гьавалат хьанва. Ам тарихдихъ ва алай аямдихъ галаз авай са гьуьжет хьиз я.
Исламдин адетралди вердишарнавай, тербияламиш хьанвай СтIал Сулейман вичин жаван ва жегьил йисара Халикьдихъ ва женнетдихъни жегьеннемдихъ, инсандин виликамаз адаз кхьенвай кьадар-кьисметдихъ инанмиш тир. Ихьтин шиирра ада Халикьдин тамам къамат гузва. Амма чеб Аллагьдиз гзаф мукьва яз гьисабзавайбурун халисан суй, абуру, “валлагь-биллагь” мецел алаз, алцурарзавай тегьер акурла, шаир уьмуьрдиз маса вилерай килигзава.
20-йисара Сулейманан фикирар дегиш жезва. Ам инсаният лукIвиляй азад авунин, экуьнихъ, бахтлу гележегдихъ тухунин фикиррихъ, социализмдихъ инанмиш жезва. Эхиримжида, дугъриданни, адаз, адан хуьруьз, уьлкведиз, тарихдиз гзаф гана.
Анжах 30-йисарин эхирра шаир и фикирривни шаклу яз эгечIзава. Адан экуь фикирар, мурадар чIурайбур кьве чин алай, ниятриз михьи тушир, ришветбазвилиз кьил янавай, чеб алимрай кьазвай, амма гьакъикъатда метлебсуз ихтилатрал рикI алайбур хьана. Ибурун фитнедалди халкьдихъ рикI кузвай гзаф кьадар бажарагълу, баркаллу рушаринни рухвайрин кьадар-кьисмет чIурна. Абурукай миллетчияр, Советрин къурулушдиз аксибур авуна…
Алай вахтунда СтIал Сулейман чи медениятдиз, эдебиятдиз цIийи кьилелай хквезва. Гьакъикъатдин, азадвилин, намусдин гаф гваз. Ада алай аямдин лезгийриз лугьузва: “Акьуллу жедай вахт атанва”. Ада Дагъустандин, Куьредин тIвар гена гьуьндуьрдиз хкаж хъийизва.
20-йисара хьиз, алай девирда адан шиирри генани гурлуз, генани викIегьдиз ван хъийиз гатIуннава. И гьуьндуьр дережаяр муьтIуьгъаруна ам вичин милливиливай, лезгивиливай яргъа хьанвач. Адак, вичин гъвечIи ватандин хьиз, Урусатдин кьадар-кьисметдини къалабулух кутазва.
СтIал Сулейман гьелелиг ачухна акьалтIарнавач, ачухарунин гьакъикъатдин рекьер вилик кума…
Гьажи Гашаров, ДГУ-дин профессор
