Гъилевай йисуз Афгъанистандай, а уьлкведин тIалабуналди, “интернациональный буржи” тамамариз аниз рекье тур чи кьушундин частар ахкъудайдалай инихъ 30 йис тамам жезва. Дуьньядин хейлин СМИ-рин векилри гила шагьидвалзавайвал, афгъанви агьалийри, гьелбетда, адетдин инсанри, советрин аскерар анжах хъсан терефрихъай рикIел хкизва. Америкадин аскеррин пацук акатна, экономика, культура, дуланажагъ, сагъламвал арадал хкиз тежервал тартибдикай  хкатнавай, гилани секинвал авачир и уьлкведа вуж дуст, вуж душман ятIа, гила гьисснавайди раижзава.

Вишералди чи жегьил чанар ина пуч хьайидини, цIудралди  кьегьалриз Игитвилин тIварар  гайидини, гзафбур инвалидар яз хтайдини рикIелай алудна кIандач.  “Афгъандин тIал”, кудай кьел  хьиз, чи дамарра ама.

А вакъиаяр, абура иштиракай ксари хьиз, садани  рикIел хкидач. Чна а вакъиайрин иштиракчи, афгъанвийрин Союздин Дербентдин отделенидин кьиле авай юрист, бажарагълу писатель  Сардар  Абилан  (Межидован)  рикIел хкунар чапзава. (Абур чна адан “Кьве дидедин хва” романдай къачунва).

Мерд  Али

ВацIа

…Абид экуьнахъ фад ахварай аватна. БТР-дай къецел экъечI­на, ада кьуд патаз вил вегьена. Къвалавай Чирагъ-чайдиз ухшар, акьван чIехи тушир вацI физвай. Ракъинин ну­­рари дере михьиз экуь авунвай. ВацIун къерехдавай цIвелин тарари  пеш акъудиз башламишнавай. Абид вичин дасмал, запун ва, гьиниз физ хьайи­тIани, вичин дуст хьанвай автоматни къачуна, вацIухъди эвичIна. Цин къерехра цIив-цIив ийиз къугъвазвай цин нуькIер акурла, адан рикIел хайи хуьр хтана. “Им чи хуьрера, живер цIрана, къанаврин къерехриз хъипи цуьквер акъатзавай, таму-тара пеш гъизвай, чумалин ва пIинийрин тарари цуьк акъудзавай, гьакIни гъвер­гъверар акъатзавай вахт я”, — фикирна ада. Ам вацIуз мукьва хьана. ВацI, гуьзгуь хьиз, михьи тир. Фадлай жендек­ чуьхуьн тавунвай Абидаз ихьтин мумкинвал ахъа­йиз кIан хьанач. Ада вацIук экечIун патал са далда жагъурна. Венгрияда амаз, рикI ацукьна, къуллугъ куьтягь хьайила алукIда лагьана, къачур трусик аламаз, амай парталар хтIунна. Афгъанистандиз гьахьайдалай кьулухъ аскерриз кIандайвал жендекар чуьхуьдай мумкинвилер хьанвачир. Трусик алайвал жендекдик квал кваз акурди, Абид трусикдин жиринин тIарамвилиз тамашна. Жир авайвал трусикдин гьерт чIулавни лацувал акахьнавай чан алай куьлуь гьашаратри кьунвай.

— НетIер?!..- зегьле фена Абидан. Ада, юкьвахъ­ кьван циз гьахьна, тадиз трусик хтIунна. Са шумуд сеферда ам запун ягъиз, цик кутаз-хкудиз, чуьхуьз алахъна. НетIер хкатна куьтягь жедайвал тушир. Эхир, са мурдар затIунихъ гъил галукьай къайдада,­ ада трусик вацIуз гадарна, вичини вацIун зарбуниз хкадарна, сирнав ийиз башламишна. Къайи це адавай яргъалди дурум гуз хьанач­. ЭкъечIна, вичин кьилиз-кIвачиз запун яна, ам мад сеферда циз гьахь хъувуна, чуьхвена, парталар алай чкадал хтана, абур ахлукIна, тадиз вичин БТР-дин патав хъфена.

Гьа и экуьнахъ фад батальондин командир ­майор Яровых, мад са взводни къачуна, афгъанрин са отделенини галаз, 7 километрдин мензилдиз — машинривай физ тежер хуьруьз яхдиз хкаж хьана. Йифиз и хуьряй са яшлу афгъанви чпин хуьре са кIвале яракьламиш хьанвай душманар кIватI хьанвайдакай  хабар гваз  атана. Хуьруьз агакьайла, душманри са кIваляй гуьлле гуз эгечIна. Им гьа афгъанви­ди лу­гьузвай, душманар кIватI хьанвай чка тир. Женг ­акьван яргъал фенач. Комбатдин буйругъдалди чи аскерри душманрив кьил хкажиз тунач. Абурукай са пай дагъдиз катна, пуд касди гьа чкадал чан гана, кьуд кас есирвиле кьуна. Душманривай вахчур яракьар есирда кьурбурун кIулал кутIун­на, абурни вилик­ кутуна, цавай фидай дурнайрин цIиргъ хьиз, аскерар­ дагъдал агакьайла, кIулал  алай пар вахчуна, есирдавайбур афгъанрин командирдин ихтиярда туна…

Кафиркъала

Вири хтана кIватI хьайидалай кьулухъ, кIвенкIве кьве танк  аваз, гуьгъуьнал афгъан­рин аскерар авай БТР-ни алаз, кьушун цIийи райондиз рекье гьатна. Абур Гиндукуш тIвар алай дагъдин дередай виниз Бамиан шегьердиз хкаж хьана. Бамиан шегьердиз гьахьайла, са пата кьакьан ва аскIан, гьар жуьре кIвалер гьалтзавай, муькуь пата кьакьан тик дагъ авай. Халкьари, кIвалерай экъечIиз, машинар къвезвай рекьин кьве патани акъвазна, аскерриз гъилер югъуриз, са бязибуру, пайдахар кьилел хкажна, ­гал­тадиз, шадвалзавай. Колоннадин кьилевай  танк, и рекьер фадлай чизвайди хьиз, са гьиниз ятIани зарб кваз катзавай. Машинар вири сад-садан гуь­гъуьналлаз хкаж хьана, шегьердин чапла пата дуьзен чIурал акъваз хьана. Инал афгъанрин са полкунин командирни аскерар кIватI хьанвай. Полкунин коман­дир п/п-к Редька, БТР акъвазнамаз­ди, машиндай хкадарна чилел эвичIна. Афгъанрин командир, чпин аскеррин юкьвай экъечIна, п/п-к Редькадин патав атана. Абур, фадлай такунвай кIеви дустар хьиз, къу­жахра гьатна. Аскеррини са­да-садаз таниш­вал гузвай. Абид БТР-дай эвичIна, кьуд па­таз тамашна. Инлай Бамиан шегьер капун юкьвал алай хьиз аквазвай. Яргъай Гиндукуш дагъдин живер аламай ку­кIушар чир жезвай. Шегьердин гуьне пата авай дагъдин тик кьвалан чина кьве зурба инсандин­ шикилар (статуяр) атIанвай. Къваларихъ са шумуд гьавадин кIвалерин дакIар­риз ухшар тIек­ве­нар аквазвай. “Яраб ибур инсанар яшамиш жезвай чкаяр я жал?” — Абид, мягьтел яз, аниз тамашиз акъваз хьана. Адаз вичин патав прапорщик Эфендиев Эфенди­ гьикI атанатIани акунач.

— Заз килиг,  юлдаш сержант! — буйругъдин­ ванцел лагьана Эфендиди. Абид вичихъ элкъвенмаз, гъилевай  фотоаппаратдин кнопкадал тIуб илисна, шикил яна.

— Эфенди! — шад хьана Абидаз. — Вун гьинай, и чкаяр гьинай?

— Куьн и шегьердиз гьахьдайла, квехъ галкIайди я. И йикъара чун муькуь дереда операцияда авай, — лагьана, Абидаз гъил яна. Кьведни къужахра гьатна.­

— Яда, Эфенди, атIабур вуч чкаяр я? — Абида яр­гъай аквазвай дагъдин кьвал къалурна.

— Абур вуч чкаяр ятIа,  атIанал чи командирдиз афгъанрин командирди ихтилатзава. Ша чнани яб гун, — лагьана, Эфендиди Абидаз теклифна.

Афгъанрин командирди, кьулухъ мад са кIеретI ас­керарни галаз, кIвачел акъвазна, лап ашкъидивди Бамиан шегьердикай таржума ийизвайдан куьмекдалди чи командирдиз суьгьбетзавай…

— АтIа кьвалак атIанвай кьве статуя ва абурун къваларихъ  галай кIвалер хьтин чкаяр Будда диндин лап дегь замандин килисаяр, Бамиан гьа вахтунда будпересрин монахрин зурба макан тир. Са бязи алимри а дин Китайдиз, Кореядиз, Япониядиз, Тибетдиз, Монголиядиз ва маса уьлквейриз гьа и  Бамиандай чкIайди я лугьузва.

— Статуйрин кьакьанвал гьикьван я? — хабар кьуна яб гузвайбурукай сада.

— Занг-Каль тIвар алай итимдин статуядин кьакьанвал 55 метр я. Ам дуьньяда виридалайни кьакьан статуя яз гьисабзава. Шах-Муна — дишегьлидин статуядал 37 метр ала. Абурун къеняй атIанвай элкъвей гурарай статуйрин кукIушдал кьван хкаж жеда. IX асирда Бамиан дередиз мусурман дин атайла, шегьердал  Кафиркъала тIвар акьалтна. Мусурманри, гуьгъуьнлай, 1221-йисуз, атай Чингис-хан­ди Буддадин гзаф килисаяр чукIурна, амма и дараматдик кянач. Абур къени, квез аквазвайвал, тарихдин аманатар яз амазма, — лагьана, афгъанрин­ командирди  вичин ихтилат куьтягьна. Акунрай, афгъанрин полкунин командирдиз Бамиан шегьердин тарих хъсандиз чизвай…

— ГьикI хьана, квез зун галачиз шикилар ягъиз кIан­завайни? — Абиданни Эфендидин патав дагъустан­ви, 3-батальондавай прапорщик Мегьамед атана­ акъатна. Ам юкьван буйдин, чандиз мягькем жегьил тир.

За ваз гьикI лагьанай, Эфенди, вири кIватI жезвай дуьньядин юкьни юкь инаг я лагьанайни? — мад зарафат кваз рахана Абид.

Жегьилар, гъилер яна, къужахра гьатна. Ахпа абуру санал, Бамиан шегьер далудихъай аквадайвал, са шумуд шикил яна…

Сардар Абил