Дуьньяда вишералди халкьар, миллетар ава, ам­ма вирибуруз чпин кьилдин па­­чагьлугъар, республикаяр хьанач. Жуьреба-жуьре себебриз, шар­­тIа­риз, девиррин­ гьалариз килигна, хейлин миллетар маса пачагьлугърин къаюмвилик акатна. Дуьнья­дин та­рихдай аквазвайвал, инсан­ди, халкьари гьамиша азадвилихъ еримишна, амма и азадвал, аслу ту­шир­вал, бубадилай къвезвай ирс хьиз, регьятдиз гъиле гьатзавай эменни тушир. Азадвал патал датIана дяве­ярни кьиле физвай. Гьа са вахтун­да дявейрик къуншийрин чилер кьун, маса халкьар муь­тIуьгъарун, абурун девлетрин ие­сивал авун патални цIай кутазвай. Мисалар кIамай кьван ава.

Чилерал лап зурба пара империяр, пачагьлугъар хьана, амма къе абур амач. Абурун чкадал маса государствояр, республикаяр арадал атана. Чаз лап хъсандиз чизвай Со­ветрин Союзни чкIурна.

Хейлин политикри, тарихчийри гьисабзавайвал, ам чукIу­нин бине КПСС-дин ЦК-дин Генеральный секретарь Никита Хрущева кутуна. “Культ личности” русвагьдай амалралди ада государстводин къурулушда чIехи къуллугъар авур, уьлкве вилик фин патал еке зегьметар чIугур ксариз кар кьуна. Ихьтин сиясатдин нетижада СССР-дивай Китай, Югославия къерех хьана. Венгрияда, Чехословакияда халкьар бунтариз экъечIна.

1956-1958-йисара Н.Хрущева Крым — Украинадив­, Ставрополдин крайдик квай Наурский ва Шелковский районар Чечено-Ингушетиядин Республикадив вах­­ка­на. Гьа и жуьредин къарарар ада мадни кьабулна. Къе абу­ру гьи терефдихъай ванзаватIа, чаз ачухдиз ак­ваз­ва.­

Гзаф миллетрикай ибарат государство идара авун, вири халкьар разивилел гъидай сиясат тухун, гьар са региондиз, халкьдиз вилик фидай, хъсандиз яшамиш жедай шартIар тешкилун регьят кар туш. Гьавиляй ара-ара гъавурда такьур, къизгъинвилерал гъизвай дуьшуьшарни жезва.

Государстводи тухузвай сиясатдал нарази инсанар гьамиша авайди я. Амма вичин милли истемишунар кьилиз акъуд лугьуз, яракь гъилеваз гьукумдиз ак­­си экъе­чIун гьар кткана жезвай крар туш. Гьел­бетда­, алатай асиррин тарихдай аквазвайвал, ахьтин бунтар садрани аксибурун хийирдиз акъатнач.

Алай вахтунда гзафбуруз малум делил я, США-дин, РагъакIи­дай­ патан капитализмдин уьлквейрин сия­сатдин къурулушри, институтри Советрин Союз чу­кIурун патал йисаралди кIвалахна. Абурун ал­­чах мурадар кьилизни акъатна. Чи уьлкведин кьи­лиз атай Горбачев, Ельцин хьтинбурун хаинвилин гьерекатар се­беб яз. Исятда ислягь уьлквейра къал тваз, абурал­ чпин къайдаяр, истемишунар илитIиз кIан­за­вайбур кими жезвач. “Чна демократия, лукI­виле авай инсанриз азадвал гузвайди я” лугьуз, США-ди­ ва адан гъилибанри гьихьтин ал­­чах сиясат ту­хузватIа, чаз вилералди аквазва. Аф­­гъанис­тан, Ирак, Ливия, Сирия, Ук­­раина… тIимил акуна­, ги­ла ислягь ва жуьрэтлу Ве­несуэладал гьавалат хьанва. Ультимату­мар малу­мар­зава. Халкьди сесер гана хкянавай президентдиз къуллугъдилай квахь лугьузва. Анал чпин, чпиз къуллугъдай итим эцигда, тахьай­тIа, уьлкведиз кьушунар рекье твада лугьузва. Ингье, гьихьтин демократиядин, азадвилерин ие­сияр ятIа вири дуьньядин агъавал ийиз кIан­за­вайбур. Чкадин, гражданвилин дя­веяр къурмишнавай уьлквейра рекьизвай агъзурралди инсанар абуруз тIветIверай­ни туш.

Ихьтин законсуз, инсансузвилин сиясатдиз акси акъваззавай Россиядин Федерациядихъ галазни абур бягьсина ава. Советрин Со­юз хьиз, Россияни чукIуриз кIан­за­вай планар кьилиз акъат тавурла, гила чи уьлкве гьар са камуна кIеве тваз алахънава. Абуру, винидихъ тIварар кьунвай уьлквейра хьиз, чи государст­водин къенепатани чпин чIуру мурадар кьилиз акъудиз куьмек гузвай хаинар жагъурзава. Абурукай садбур къецепатан уьлквейриз катнаватIани, хейлинбуру чинеба кIвалах гилани тухузва.

1990-йисарин эхирра Кеферпатан Кавказда дя­ве­дин гьалар арадал гъуникни гьа “хахайрин” пай ква. Гъи­ликни Чечен Республика къа­чу­на. Хъсандиз чиз­­вай­ хьи, ина гьукум­дилай наразибур, садалайни ас­лу тушир­ кьилдин государство тешкилдай фикирдал­ алайбур гзаф я, гьавиляй дяведикни цIай кутаз жеда.

Гьеле 1930-йисарин юкьвара Дондал алай Рос­тов­да дидедиз хьайи ва ахпа бубайрин ватандиз хтай пи­­сатель Хасан Исраилова Чечен Республика Со­юз­­ди­кай хкуддай алахъунар авунай. Кьве се­фер­да дустагъ­­­ра гьатай и кас вичин­ фикирдал пара кIеви тир. 1940-йисуз ам, вичи кIватIнавай дестеярни галаз, яракь гъилеваз Союздин гьукумдиз акси экъечIна. Ада умуд­­на­вай хьи, вичин тереф Кеферпатан Кавказдин республикайрин халкьарини хуьда. Исраиловаз, Гер­м­а­ниядин­ империядин мандат гваз, Кавказдин халкьарин Федеративный Республика тешкилиз кIан­завай. И кар себеб­ яз Иосиф Сталина чеченвияр, гьабурук акатна, ингушар, кабардинар, балкарар ва маса халкьарни Къазах­стандиз, Къиргъизистандиз, Узбекистандиз акъуд­най.

Чечен Республикада Исраилован фикирар ри­кIе­ра хуьзвайбур амай кьван! Абурук государстводин кьилиз­ атанвай Ельцинан “квевай иливариз жедай кьван аслу туширвал, кьилдинвал къачу” лугьудай гафари мадни гьевес кутуна. Джохар Дудаева Чечено-Ингуше­тиядин чкадал Чечен Республика-Ичкерия тешкилнавайдан гьакъиндай малумарна, Россиядин Федерациядин гьукуматди ам тестикьар­нач­тIани. Ахпа къецепатай къвезвай ва Россиядин бязи политикри гузвай пула­ри кьил элкъуьрнавай Дудаеван, З.Яндарбиеван, А.Мас­ха­дован, Д.Умарован, Ш.Басаеван гьукумдиз ак­си гьерекатар себеб яз, Чечнядин халкьдин кьилел дя­ведин тупари къукърумарна. Са тахсирни квачир ви­шералди ислягь инсанар телеф, кIваливай-къавай  хьана.

Мусибатдин гьа вакъиаярни тарихдиз фена. Россиядин Президент В.Путинан алахъунар себеб яз, къе государстводи пайгардик кваз виликди камар ­къачузва. Гьайиф хьи, чи уьлкведин агалкьунри бя­зи­бу­рук ажугъ кутазва. Иллаки чпин ал­чах планар кьилиз акъат тийиз акурла. Россиядин халкьа­рин­ ­арада дуст­вилин, стхавилин алакъаяр авайла. Милли респуб­ли­кайри ва вири регионри экономика, яша­йиш, культура­ вилик тухудайла. Рагъ­акIи­дай патан уьлквей­рин сия­сатчийри мадни чпин чIулав фикирар, ния­тар кьилиз акъуддай планар язава, абур чи уьлкведин халкьар­ сад-садал гьалдардай ва ахпа Рос­сияни чукIурдай рекьерихъ, чпин гафуна гьатдай “аскеррихъ” къекъвезва.

Уьмуьрдай ва тарихдай аквазвайвал, къуншийрин, хуьрерин, пачагьлугърин арада кьиле фейи къал-макъалар, къизгъинвилер, дя­веяр гзаф вахтара чиле­рихъ галаз алакъалу хьана. Чилерин месэла гьамиша муракабди, кьве терефни рази жедайвал гьялун четин акъваззавайди я. Къе чилерин, картайрин, кьилди хьунин месэлаяр ку­дун хаталу я. Гьуьлерилай­ анихъ галай къалп демократиядин, азадвилерин “сагьибдарар” Россиядин регионрин, халкьарин арайра чуьруькар хьунал вил алаз акъвазнава, ахпа “Кавказдани чи итижар авайди я” лугьудайвал.

Аквазвайвал, Россиядин Федерацияда ихьтин хци ва маса месэлайриз США-ди ва РагъакIидай патан бя­зи уьлквейри рум гузвайди, ам кIеве тваз алахънавайди рикIе­лай алудна виже къведач.. Гьа са вах-тун­­­да­ къецепатан “дустари”, Кеферпатан Кавказдин халкьарик секинсузвал кутазвай месэлаяр авайди фикирда кьуна, абурук мадни къизгъинвал кутадай меслятар гуз­ва. Чизва хьи, эгер дагъви халкьар, казакар сад-са­дан къаршидиз экъечIайтIа, дяведин гьерекатризни рехъ ачух, кьилдинвал, аслу ту­ширвал кIанза­вай халкьариз гуя куьмекдин гъил яргъи ийизвайди я лугьуникай­ далда кьуна, къаришмиш хьунин мумкинвални жеда.

Россия тахьай мисал ийиз кIан­завайбуру алахъу­нар гзаф ийизва. Абуруз чпин мурадар кьилиз акъудун патал Юкьван Азиядин республикайра, Белоруссиядани “хъипи” инкъилабар арадал гъиз кIанзавай, ам­ма кьиле фенач. Анжах Украинадин властдин кьилиз гужу­налди, иви­­яр экъичуналди атайбуру США-дин­ регъуьхъ яд язава. Россиядин церин сергьятра ихтиярсуздаказ гьахьай гимийри ва Украинада дяведин гьалар малумаруни душманрин къаста­рикай ачухдиз лугьузва. Халкьар сад­-садал гьал­дариз, чпин крар туькIуьрзавайбурун “ас­керар” тежен.

Россиядин халкьар, республикаяр, регионар сад хьана, гъил-гъиле вугана, абадвилихъ фена кIан­дай чкадал картаяр дегишаруни, сер­гьятрин, чилерин гьакъиндай гьуьжетар авуни, кьилдин республикаяр тешкилун истемишуни са халкьдин крарни туь­кIуьр­дач, мура­каб месэлаяр гьялизни куьмек гудач.

Нариман Ибрагьимов