Ватандин ЧIехи дяведин 1941-1945 лагьай ва абурулай гуьгъуьнин йисарни я чIехибур, я гъвечIибур патал регьятбур хьаначир. Уьмуьр, Етим Эмина лагьайвал, кIаш илигзавай кIавузардиз элкъвенвай. Я рикIиз, я бедендиз секинвал авачир. Жаванарни, кIвачи чил кьунвай аяларни колхоздин кIва­лахрал желбзавай. Итимар фронтда авай, фашистрихъ галаз женг чIуг­ваз, дишегьлияр, аяларни — зегьметдин женгина, колхоздин жуьреба-жуьре кIвалахар кьилиз акъудиз.

Дяведин йисара чи хуьруьнвийриз, хпежвийризни, каша тади гана. Хейлин хизанар кьил хуьз арандиз фена. Анрани бахтуни гъанач. Хейлинбурун хизанар вара-зара хьана. Садбур Бакудиз, Къубадиз, масадбур Урусат галай патахъни акъатна.

Дагъустандин Огнидин заводдиз, Избербашдин буругъриз кIвалахизни фена. Сад-кьвед квачиз, фейибур гьанра амукьна. Дяведилай гуьгъуьниз Хпежрин хуьр, ина жен­гер кьиле феначтIани,  гзаф хизанрикай, инсанрикай магьрум хьана­.

Мелик дахди вичикай авур а вахтариз талукь ихтилат таяр-туьшеризни, вири хуьруьнвийризни талукьди я. Адан уьмуьрни гьамиша рагъ алайди хьанач. Адаз кьисметдин цурувилерни, вахтунин туькьуьлвилерни, инсанрин патай писвилерни акуна.

— 1942-йис тир. За Шимихуьруьн ирид йи­сан школада кIелзавай,- рикIел хканай дахди.- Гьар юкъуз (гьяд квачиз) физ, хквез. Мар­фадикни, живедикни, гарарикни… Чантада са кап фу, нисидин кIус аваз. Садбурув гьабурни жедачир. Савун кIватIар, кIахун фу, калар…

Са юкъуз  чи классдиз школадин директор, Советдин председатель ва мад са тийижир итим атана. Чи кIелунрикай хабар кьурдалай гуьгъуьниз мугьманди хъвер кваз хабар кьуна:

— Квез Узбекистан республикадикай ван хьайиди яни?

— Эхь, эхь, — лагьана чна.

— Аферин, кьегьалар я куьн, — лагьана ада, — ана пара гуьрчег чкаяр авайди я. Анагар акуна кIандани квез?

Чун кис хьана. Чаз гьихьтин жаваб гу­да­тIа чизвачир. Акваз кIан хьайитIани, чун аниз ни ахъайда кьван? Чи ял кьуна акурди ада фронтдикай, чи аскеррин кьегьалвилерикай суьгьбетна. Ахпа Узбекистанда худда памбаг кIватIзавайдакай, чуьллера зегьмет чIуг­вазвай савадсуз кьуьзекриз, дишегьлийриз газетар кIелдайбур ва маса куьмекар гудайбур кIанзавайдакай ва викIегь комсомолар гьаниз ракъуриз кIанзавайдакай лагьана. Чи директордини адан гафариз къуват хгана. Чавай вуч лугьуз жедай кьван, абур чIехи­бур тир ва чунни куьмек гуз гьазур тир.

Кьвед-пуд йикъалай чун Кьурагьиз тухвана. Ина маса хуьрерай гъанвай 13-15 йисан яшдавай гадаяр, гьатта рушарни авай. Арабайра аваз чун Белиждин станциядал тухвана, анлайни поездда акьадарна. Сифте яз поезд акур чи гьейранвилихъ кьадар амукьначир. Та-тахъдин ванцел хейлин гагьда фейила, чун авудна. Яраб агакьайди я жал? Ваъ, акуна, ина я чими туш, я памбагдин никIерни авач. КилигайтIа, чун авуднавай чка Хасавюрт я. Станциядик гзаф кьадарда инсанар квай: яшлубур, дишегьлияр, жаванар, аскерар, хирер хьанвайбур, кIекIе­цар гвайбур…

Им чIехибуру, къуллугъдал алайбуру за­кай сад лагьай сеферда авур тапарар тир. Ах­па абур пара хьана. “Памбагар кIватI­завайбуруз куьмекчияр жеда квекай” лагьа­на гъайи чун фашистрин танкариз, кьушунриз акси яз сенгерар туькIуьрзавай зегьметдин фронтдин иштиракчияр хьана. ЧIехи­­­бурухъ галаз чнани, жаванри, гайи тапшуругъар кьилиз акъудзавай, амма кьуьд гзаф мекьи­ди тир. Чал бегьем партални алачир, недай­дини тухдалди гьатзавачир. Гзафбур начагъ хьана, гъилер, хейлинбурун кIвачер къаю тухвана, зи кIвачин тупIарни. Хаса­вюрт­дай чун Дербентдиз хкана. Инани къанавар эгъуьн­на. Начагъ хьайила, хуьруьз рекье хтуна.

Эхь, далу пата дишегьлийри, яшлубуру, аялри душмандин рехъ Кавказдиз агалдай сенгерар туькIуьрдайлани, хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилдайлани, фронт патал герек шейэр рекье твадайлани, гьатта фронтдай ва аниз тухудайла катнавай, тамара, дагълара чуьнуьх хьанвай, къачагъриз элкъвенвай ксарихъ галаз женг чIугваз­вай истребительный батальонриз куьмек гудайлани зегьметдин гьунарлувал къалурна.

Къейд авун лазим я хьи, дишегьлияр патал а чIав иллаки четиндаз элкъвена. Гьам колхоздин, гьам кIвалин, яшайишдин, гьам аялриз талукь месэлаярни абурун хиве гьатна эхир. Вири азиятриз дурум гана абуру, ма­йишатрин кIвалахар акIадарнач, веледар хвена, фронтдиз алакьдай кьван куьмекар гана. Инал уьмуьрдин юлдаш Муъмин ва адан стха Абди дяведа телеф хьайи ва кьуд хва кIвачел акьалдарай рагьметлу Меликова Минехануман рикIел хкун гъун хъсан аквазва.

“Колхозда чуьлдин пуд бригада авай. Абуру гад агудунин кIвалахар фад куьтягьун­ патал зегьметдин акъажунар ийизвай. Агъа магьледин чи бригада гьамиша сад лагьай чкадал жез алахъдай. 1943-йисан гад кIватI хъийизвай чна. Варз алай йиферизни гвенар гуьдай. Вири сад хьана, чна техиларни кIватI хъувуна, кIахарни хчелна,  бригадирди колхоздин правленидизни хабар гана. Чун мад виридалайни вилик акатна ва премиядизни лайихлу жезвай. Беденди галатун гьиссза-вай­тIани, рикIе кIвалах куьтягьунин разивал авай. Йифен кьуларилай алатайла хьиз, зун вар гатазвай ванци ахварикай кудна. Яраб мад вуч хьанатIа, рикIиз пис хиял яна. Фена килигайтIа, чи бригадир Абедуллагь.

— Минеханум вах, чун пака лап беябур жедай кар хьанва, Йирхик квай кIахарин ник амукьнава гьа, исятда фена, чна кIахар кIватI хъувуна кIанда. Заз чизва, вири галат хьанва, захъни аман амайди туш, ятIани лампаярни гваз фена, ник гвена кIанда.

Ваъ лугьудай ихтияр авачир. Бригададин вири папар къарагъарна, Мислим миресни галаз экв жедалди чна кIахар чухвана куьтягьнай. Премияни чаз ганай”.

Гьа икI зегьмет чIугвазвайвиляй чи хуьруьн “Социализмдин рехъ» колхоз районда, республикадани кIвенкIвечийрин жергейра авайди тир. Идан гьакъиндай делилрини ша­гьидвалзава. 1946-йисан 25-апрелдиз акъатнавай республикадин “Социализмдин пайдах” газетда “Девлетлу доход” тIвар ганвай макъала ава. Ана кхьенва: “Кьурагь райондин “Социализмдин рехъ” колхоздин член Иб­рагьимов Ибрагьима алатай (1945) йисуз 1100 зегьметдин югъ — виридалайни гзаф — къазанмишна. Адал, амай шейэр квачиз, 144 пут техил гьалтна. Колхоздин счетовод Ну­ру­дин Нуьгьовал 60 пут, чубан Муслим Иса-кьо­вал 74 пут техил гьалтна”.

Дяведин йисара колхозди гьасилзавайдан чIехи пай государстводив вахкузвайди тир.

А вахатара четинвилер, азиятар, гьайи­ф­ къведай, рикI дарихардай крар гьи­кьван хьа­натIани, хуьруьнвийри вири татугайвилериз дурум гана. Маса чара авачир, яшамиш хьана, хизанар хвена, ягь-намус вине кьуна, сада-садаз куьмекна, бармак вилера гьат тийидайвал такабурдиз къекъвена кIан­завай. Дяведин йисара колхоздин бригадир, складдин заведующий Исакьов Абул­му­тIалиба, вичин уьмуьрни хаталувилик кутуна, авур са лайихлу кардикайни кхьин хъсан акуна заз.

— Инсанриз каша тади гузвай, — ихтилатнай яшлу итимди.- Каш садазни такурай. Хуьруьнвийри ризкьидин чкадал мичер-хъчар незвай. Адетдин мичерилай (вергер, лурсар, кIелен мичер, инжияр) гъейри пешерин винел гъуьр алай хьтин хъачни авай.

Ам инсанри, винел са кIус гъуьр, кьел кIвахна, тIушунна недай. Руфун тIа жедай­тIани, къен фидайтIани, маса чара авачир.

Са йифиз, йифен кьуларилай алатайла, сада чи вар гатана. Авайвал лагьайтIа, чак гъалаба акатна. Дяведин вахт, инай-анай чIу­ру ванерни агакьзавай. Фена, килигайтIа, хуь-руьнви Къизил лугьудай дишегьли. За ам кIвализ хкана. Ам шехьиз, шехьиз, ме­тIерал акъвазна.

— Цаварал Аллагь, чилерал вун, чан Аб­дулмутIалиб стха, кIвале недай са твар кьванни амач, аялар шез рекьизва, са мекевай къуьл це заз.

— Са мекевайди на низ гана, низ тада эхир, я Къизил?

— За калар авуна, абур кавалдин чичIериз вегьеда ва адал аялар гьалдарда. Абурун шелдин ван  кьванни атIуда.

Зи рикI ахьтин гьайифдив, язухдив, Гитлер лугьудай фашист, вири дуьньяда дяведин цIай тунвай алчах такIан хьунин ажугъдив ацIана хьи, за гьич гуьзлемиш тавур кар авуна. Къуьнерилай кьуна, Къизил къара­гъарна, тухвана склад галай патахъ. Фидай ре­кье зи кайвани Хатужая, гъавурда акьуна, кьуьнт кьаз, ялиз, явашдиз лугьузва: “На чакай фикирзавачни? Пака чир хьайитIа, дустагъда гьатда вун, итим”. Папан гафарик кьел квайтIани, бейнида адаз жаваб авачир. Вилерик Къизилан шехьзавай балаяр акъвазнавай. Зиди ажугъдин, къастунин, Гитлераз кьисас кьунин гьерекат тир. Складдиз фена, за Къизилаз буйругъна:

— Къачу чувал, ацIура ам техилдив.

Дишегьли михьиз вич-вичикай квахьна. Ам мад зи вилик метIерал ацукьна.

— АбдулмутIалиб, вун ахьтин итим тушир хьи, вун гила чара атIанвай, аялрин дерт рикIе авай язух дишегьлидал хъуьрезвани? Ваз за вуч писвал авуна эхир, закай и жуьредин зарафат ийиз?

Гафари таъсир тийидайди кьатIай за ам къарагъарна, гъиле чувал вугана, гьамбардин патав тухвана.

— Я Къизил вах, мегер и макъам зарафатдайди яни? Вични йифен кьулариз, колхоздин складда? За ваз рикIивай лугьузва, ацIу­ра чувал, гъилер, гъилер кардик кутур, та-хьайтIа за вун инай ахкъудда.

Ам мадни са шумуд легьзеда заз тамашиз акъвазна, ахпа адай гафар акъатна: “Мекевай къуьл кIанзавайдаз — чувал? Я Аллагь, ви кIвал къени хьуй, чан стха!” Чувал кIулаз яна, хъфена ам. Вичин кIвализ ахгакьдалди гуьзчивиликай хкуднач зани. Аллагьдиз шукур, чи «угъривал» садазни акунач. Жуван папазни за лагьанай: “Эгер чи мецери и кардикай ихтилат тавуртIа, садазни чир жедач. Анжах мез хуьх”.

Дяве амай кьван рикIик гъалаба хьана, ахпа рикIелайни алатна, амма, чан хтул,  лугьун за ваз, дяведин вад йисуз гзаф инсанар кьена. ГьакI чи хуьруьнвиярни. Эгер гьар мумкинвал авайда сад-кьве кас, аял хвенай­тIа, къутармишнайтIа, гзаф кьиникьар жедачир.

Фашистрин Германиядал Советрин Союзди къазанмишай Гъалибвилик виридан пай ква. Фронтдивай яргъа тир хуьрерин агьа­­лийринни.

Нариман  Ибрагьимов