Чи тарихда “Хрущевская оттепель” гафар гьатна­ зур асирдилай гзаф вахт я. Амма гилалдини, зи фикирдалди, ам вучтин сир, аламат тиртIа, адетдин инсанриз ачухарнавачир. “Оттепель” М.Гьажиеван “Урус ва лезги чIа­ла­рин гафарганда” “чимивал”, “чими гьава” хьиз къейднава.

Тарихда кьиле фейи вакъиайриз ва къе абурукай чи политологар, писателар, критикар рахазвай тегьерриз къимет гайила, аквазва хьи, Хрущеван “оттепель” чимивал — къуьруьгъуьмни ваъ, чи баркаллу тарих ревизия авун тир. “Къуьруьгъуьм” гафунин мана профессор А.Г.Гуьлмегьамедован словарда “тIи­мил чимивал авай” ибарадалди ачухарнава. Яни им я еке чимивални туш, я са артух къайи­вални. Уртабаб гьал я.

Ахьтин гьалди гьинихъ артух майилвал­заватIа кьил акъудун четин жеда. Хрущеван “къуьруьгъуьмдайни” кьил акъудиз алакьнач жеди. Вучиз за икI фикирзава? Гьакъикъатда икI фикирзавайбур неинки Россияда, гьакI дуьньядин майдандани гзаф ава. Хрущеван “къуьруьгъуьмдикай” фикирар заз сифте яз, Дагъустанда Россиядин шииратдин йикъар тухудайла (2000-йисан 28-июнь), республика­дин Культурадин центрада (гила Дуствилин кIвал) кьиле фейи мярекатда иштиракай мугьман, кьве сеферда Советрин Союздин Игит, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, писатель Владимир Карпован рахунрай ван хьанай. Ада “перестройщикрин” акьалтIай камалсуз политикадин нетижада чун “къайи дяве” лугьудайда магълуб хьайидакай лагьанай.

Гьа “къуьруьгъуьм” себеб яз, майдандиз “перестройщикар” — цIийи “демократар-либералар” атайдакай “Культура” газетдиз (2014-йисан 2-декабрь) Москвадин гуманитарный университетдин Урусатдин ахтармишунрин Центрадин директор Андрей Фурсова интервью ганва.

Алай вахтунда Украинада, Прибалтикада­, Гуржистанда, масанра кьиле фейи ва физ­вай вири вакъиайрин бинеяр Хрущеван “къуьруьгъуьмда” авайдакай “Настоящее вре­мя” (2013-йисан 13-декабрь) газетда чапнавай “Украинское безвременье” (“Украинадин вахтарин гъуруш”) чIехи макъаладани гегьеншдиз кхьенва.

Мукьвал йикъара (5-апрелдин няниз) “Звезда” телеканалдай журналист Дмитрий Диброва­ тухузвай “Секретная папка” передача­ тамамви­лелди Н.С.Хрущеван “къуьруьгъуьм­диз” талукьарнавай. Ам кьилиз атайда­лай кьулухъ чи го­­сударстводин къуру­луш­диз, ви­чиз чиз, я течиз, гьихьтин зиянар адан гьерекатри ганатIа раижзавай, тарихдин делилралдини, хейлин до­кументралдини тестикьарзавай. Саки гьа и са­ягъда Хрущеван “къуьруьгъуьмди” СССР хьтин къудратлу го­су­дарство чукIурай Яковле­варни Шеварднадзеяр тербияламишдай ва вилик кутадай мумкинвилер арадал гъайидакай суьгьбетзавай чIехи макъала — виликан КГБ-дин председателдин сад лагьай заместитель Фи­липп Бобкован интервью 2017-йисан 22-мартдиз акъатнавай “Комсомольская правда” газетда чапнава…

Дугъриданни, Н.С.Хрущева вуч паталди Украинадиз Крым багъишайди я? Дуьньядин вилик машгьур хьайи зурба политик, фашизм хьтин чIулав, хаталу тIегъуьндал гъалибвал къачур И.В.Сталин хьтин регьбердал, полководецдал хъен вегьедай “чинебан” докладар ХХ съезддал (1956-йисан 14-25-февраль) гъана, ахпани кьенвайдахъ галаз “женгер” ву­чиз  къурмишайди ятIа?

КПСС-дин ХХ съездди гуя Сталинан “культ” критика авуна. Амма Хрущеван вичин “культ” бес гьикьван цавара туна?!

Чун винидихъ раханвай передачада къалурайвал, зун гъавурда акьурвал, Никита Сергеевичан эмирдалди 200-далай виниз “лап еке сир” алай документар госархиврай ахкъудна, терг ийиз туна. Вучиз? Лугьузвайвал, абурукай Хрущеваз ва адан хизандиз зиян хкатзавай…

Таб-керчек политологриз ва чеб КГБ-дин (государстводин хатасузвилин) къурулушра хьайибуруз, белки, чир жен. Амма адетдин ин­санриз чи тарихда ачух тахьанвай чинар гзаф амайди раиж жезва.

Партиядин, государстводин, адан саки вири къурулушрин кьилиз Л.Брежневан (“застойдин”) девирда партократарни бюрократар, тапан патриотар-номенклатурщикар атайди гила хиве кьазва.

Хрущеван “къуьруьгъуьмди” 1991-йисалай инихъ мадни кьетIен дем, гьерекат къачуна, чи ви­ликан стха хейлин республикайра акьал­тIай миллетчияр уях хьана, виринра абуруз “къацу экв” гана, рекьер ачухна. Уьлкведин ва чи обществодин ачарар ачухдаказ СССР-диз акси рехъ тухвай Горбачевринни Яковлеврин, Ельцинринни Шеварднадзейрин, Кравчукринни Шушкевичрин гъиле гьатна. ИкI вучиз хьана? Лугьузвайвал, сир яргъара ава.

И.Сталин кьейидалай кьулухъ Н.Хрущева, сифте нубатда, вичиз къурху гунихъай ки­чIела, Л.Берия хьтин ксарин рекьер агална, чебни са-сад тахьай мисал авуна. Хатасузвал хуьнин рекьяй министерство комитетдиз элкъуьрна, ам вичин пацук кутуна. Ахпани анин кьилиз гьа вичин сивиз килигзавай руьгьсузар гъана. Жуков, Булганин, Ворошилов хьтин полководецрин куьмекдалди. Молотов, Маленков, Каганович хьтин политикрин умунвиликай менфят къачуналди. Ахпа гьабурни гьукумдивай къерехна, “партиядин рекьиз аксибур” яз малумарна. Вичин вилик пад кьадайбур амачирди гьисс авурла, Украинада 1937-1938-йисара, адалай кьулухъни вичи кьилиз акъудай халкьдиз акси крар кIевирун, далдаламишун, идалди Украинадин миллетчиярни бандеровчияр секинарун патал Крым 1954-йисуз  абуруз багъишна туна…

Тарихдай малум тирвал, Хрущева вич машгьурун патал Сталинан авторитет кIура­рик вегьена. Ахпани Сталинан девирда дустагъра турбуруз (абурук акьалтIай хаинар, дяведин вахтунда нацистриз къуллугъайбурни квай) вирибуруз менефис малумарна.

Иллаки Украинадин миллетчийризни бандеровчийриз вич “хъсанарна”. Вичин кьацIай гъилер “ми­хьи” хъувуна. И кардални Хрущеван “оттепель” (“къуьруьгъуьм”) тIвар акьалтна. Гьа вахтарилай чина 5-колонна лугьудайда кьил кутуна. Таб-гьилле артух, халкьдин патай пар­тиядиз ва властриз ихтибарун зайиф хьана. Дугъриданни, вичин вахтунда США-дин ЦРУ-дин директор Алан Даллеса лагьай гафар кьиле фена: “Чна Наполеонанни Гитлеран гъалатIар тикрардач. Чна СССР-дин чилел ам къеняй недай куквар жагъурда, гьабуруз куьмекда. Абуруни гьа чеб хуьзвай тар къеняй тIуьна куьтягьда, кIвачин кьилел кьурурда. Чна СССР-диз дяве малумардач, ам вичин къеняй хъиткьинарда”.

И кар кьиле фена гила 20-25 йисар алатна­ва. Стхайрикай душманар, сада сад ядайбур хьанва. Хрущеван “къуьруьгъуьм” къе Ук­раи­на­дин ялавриз элкъвенва. Советрин Союз чу­кIур­­на, аквазва хьи, вири дуьньяда, иллаки Мукь­вал тир РагъэкъечIдай пата цIай-гум тун­ва…­­

“Къуьруьгъуьм” я чимивал, я мекьивал туш. Уртабаб гьал я. Гьа кьве падни язавай си­ясатди чи уьлкведин кьулан тар хадай хьтин зиян гайиди гила хиве кьаз башламишнава. Вучиз? Гила кьванни тарихдикай дуьз тарс хкудна, дуьз рехъди фин паталди. В.Пу­ти­нан ала­хъунар гьа рехъ мегькемарун, халкьар агудун, садвал чи къуват хьун паталди я.

Чи душманривай и кар эхиз жезвач. Обществода хъиткьерар, хъалхъамар тваз, ахпа хъиткьинариз кIанзава. И карди чаз уях хьуниз, сиясат, сидкьи хуьниз эвер гузва.

Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор