(Шейх Исмаил эфенди ва гьажи Ибрагьим эфенди )

Эхиримжи вахтара лезги жемиятди хайи ерийрин тарихдиз, кьилди къачуртIа, чи халкь­дин арадай акъа­тай гьуьндуьр дережадин ксарин уьмуьрдиз ва абуру тунвай ирсиниз ийизвай итиж къвердавай артух жезва. И макъалада XIX асирда Лезгистанда ис­лам диндин рекьяй кесерлу алимар хьайи бу­бадинни хцин агъур кьадар-кьисметдикай  суьгьбетзава. Ихтилат лезгийрин Ялахърин хуьряй тир, чпин тIварар кIел­дайбурун ге­гьенш дестейриз малум тушир шейх Исмаил эфендидикайни гьажи Ибрагьим эфендидикай физва.

Къадим Ялахърин хуьр дагълара Ахцегьрин хуьруьвай кефердинни рагъакIидай патахъ тахминан 18 километрдин мензилда ава. Ялахърин хуьруьн Мегьреванар тухумдай тир шейх Исмаил эфендидиз ва адан хва  гьа­жи Ибрагьим эфендидиз талукь делилар за са шумуд йисуз кIватIайди я.

Самур округдин Ялахърин хуьруьн хизанриз талукь яз Дагъустан Республикадин госу­дарстводин Центральный архивда хуьзвай 1850, 1865, 1873 ва 1886-йисарин сиягьра гьат­навай делилри шейх Исмаил эфендидин асил-несилдай кьил акъуддай мумкинвал гузва. Чаз тайин хьанвайвал, Исмаил тахминан 1828-йисуз, адан буба Ибрагьим тахминан 1790-йисуз дидедиз хьана, 1859-йисуз рагьметдиз фена. Бубадин рекьяй Исмаил  эфендидин чIехи бубадин тIвар Юсуф тир. Ам тахминан XVIII асирдин юкьвара дидедиз хьана, 1829-йисалай гуьгъуьниз рагьметдиз фена. Исмаил эфендидихъ кьве стха авай: чIехиди — Искендар (тахминан 1819-йисуз дидедиз хьана, 1873-йис жедалди рагьметдиз фена), гъвечIиди — Къариб (тахминан 1835-йисуз дидедиз ­хьана, 1862-йисуз рагьметдиз фена). Ис­кендаран рухваяр, Исмаил-эфендидин хтулар — Юсуф (тахминан 1850-йисуз дидедиз хьана), Имам (тахминан 1853-йисуз дидедиз хьана), Къариб (тахминан 1861-йисуз дидедиз хьана), Абдуллагь (1864-йисуз дидедиз хьана). Юсуфанни Имаман тIварар Ялахърин хуьруьн куьгьне паюна, Кьулан магьледа авай тагъ алай муь­къуьн патав гвай саки чкIанвай кIвалин цла тунвай ­къванцел атIанвай, 1296/1878-79-йисуз араб чIа­лалди авунвай кIвалин иеси вуж ятIа ­къалурзавай кхьинра кьунва. Сифтедай и кIвал Исмаил эфендидин хва гьажи Ибрагьим эфендидинди тир. Къванцин юкьвал атIан­вай, иеси вуж ятIа къалурзавай кхьинрал, кьве цIарцIин кхьинар алава хъувунва. Абур ­халиф Али ибн Абу Талибан тесниф яз ­гьисабзавай къасидадай къачунвай ­ихьтин келимаяр я: “1) И дуьньядин темя­гьар ­кьулухъ ая. Уьмуьрда, са квел ятIани рикI ацукь­на, ягъалмиш жемир. Девлетар кIватI­мир. Ваз вуна абур вуж патал кIватIз­а­вайди ятIа чизвач эхир. 2) Гьакъикъатдани къвезвай пай  гьеле чара авунвайди я, нагьакьан фикиррикай лагьайтIа, хийир хкIа­дач. Аз­гъун нефс авай гьар са кас — кесиб, авайдал разивалзавай гьар сад лагьайтIа, девлетлу я”.

Къванцин нехишар атIанвай юкьван паюна кьуд цIарцIе аваз сихдаказ ихьтин кхьинар авунва: “И кIвалин иесияр Юсуфни Имам юзбаши Искендеран ва юзбаши  Ибрагьиман рухваяр я. 1296”.

Тарих къванцин юкьни юкьвал атIанва.  Гьижридин 1296-йис  Григориан календардин 25.12.1878 — 14.12.1879-й. ацалтзава.

Юсуфан хва Ибрагьиман хва Искендеран рухваяр тир  Юсуфни Имам Ибрагьиман хва, Ялахърин шейх Исмаил эфендидин хтулар тир. ГьакI хьайила, Юсуфни Имам шейх Исмаилан хва, диндин рекьяй алим, ялахъви гьажи Ибрагьим эфендидин имидин гадаяр тирди ашкара жезва.

Чаз тестикь хьанвайвал, Исмаил эфенди­ Кавказдин дяве кьиле физвай чIавуз ялахъ­ви­ мугьаджиррикай сад тир, яни ам Шамилан­ Имаматдин мулкарал куьч хьанай. Ам аниз 1851-йисуз куьч хьайидан гьакъиндай ша­гьидвалзавай керчек делилар ава. А чIа­вуз Исмаилан яшар 20 йисалай са тIимил гзаф тир. 1859-йисуз Шамил есирвиле гьатай­далай гуьгъуьниз Исмаил эфенди хайи хуьруьз хтана. Амма 1864-йисуз, переписдин документда лагьанвайвал, ам “Сибирдиз” суьргуьн авуна. Инал баян гун лазим я хьи, дагъустан­вийри а вахтара Россиядин Европадин паюна авай юкьван губернийризни “Сибирь” лугьузвай. Гуржистандин государстводин тарихдин Центральный архивдин материалрани 1859-йисуз Исмаил эфенди Имаматдай вичин хайи ватандиз хтайдакай лугьузва.

Дагъустандин областдин начальникди Кавказдин армиядин главнокомандующийдиз 1872-йисан 2-декабрдиз гайи рапортда лугьузвайвал, 1859-йисуз Имаматдай  хтайла, Исмаил эфенди пачагьдин гьукумдаррин кIеви гуьзчивилик хьана. Идалайни гъейри, 1864-йисуз “зикридикай” чирвилер чукIур­зава лугьуз тахсирар кутуна, ам полициядин гуьзчивилик кваз Россиядин къенепатан губернийрикай саниз ругуд йисан вахтуналди суьргуьн авуна. Россиядин а чIаван документра “накшбандиядин”  суфийрин тарикъатдикай чирвилер гуниз “зикридикай чирвилер гун” лугьузвай. XIX асирдин 20-йисара Дагъустанда “накшбандиядин” суфийрин тарикъатдикай чирвилер чукIурун лезгийрин чIехи шейх ва диндин рекьяй алим Ярагъ Мегьамедан тIварцIихъ галаз алакъалу я. 1838-йисуз Ярагъ Мегьамед кечмиш хьайидалай гуьгъуьнизни Дагъустанда  и тарикъатдикай чирвилер адан руьгьдин ирсинин сагьибри  гегьеншдаказ чукIурун давам хьана. Абурун арада Къази-Къумухъдай тир Жамалуддин ва Сугъратлидай тир Абдурагьман хьтин машгьур ксар авай.

1870-йисан сифте кьилера Исмаил суьргуьн авунвай чкадай вичин хайи хуьр тир Ялахъиз хтана. Диндал кIеви мусурман, муъмин кас, имандал мягькем тирвиляй басрухрик акатай кас яз, адаз чкадин агьалийри  еке гьуьрмет ийизвай. Исмаил эфендидихъ  инсанар сагъар хъийидай, гьатта  кечмиш хьанвайбурухъ галазни рахадай алакьунар авай лугьуз хьана.

1872-йисан гатуз Исмаил эфенди “накш­бандиядин”  тарикъатдикай  чирвилер  чукIу­рун патал Къуба уезддин ва Куьре округдин хейлин хуьрериз фенай. Ада вичин патав къвезвай чкадин агьалийриз ахлакьдин, эдебдин жигьетдай насигьатар гузвай. Имандин рекьяй гзаф кесерлу кас яз, Исмаил эфендиди вич фейи хуьрерин мискIинра кпIар ийи­дай чIавуз имамдин везифаярни тамамариз хьана.

1872-йисан июлдин юкьвара Исмаил эфенди Куьре округдин  хуьрериз атанвайдакай хабар агакьай округдин начальникди адаз вичин патав эвер гана ва, кIевелай жавабдарвилиз чIугвада лугьуз, къурхуяр гуналди, адавай диндин рекьяй тухузвай кIва­лах акъвазарун истемишна.  Амма вич и саягъда тагькимарнатIани, Исмаил эфендиди  вич элкъвена кIвализ хкведай рекье гьалтзавай хуьрера вязер авун давамарна. Ада инсанар нянихъ геж мискIинра кIватIзавай, жезмай кьван  и кар гъейри ксариз чир тийиз алахъзавай.

1872-йисан сентябрдин кьвед лагьай паюна пачагьдин гьукумдарри Кьиблепатан Да­гъустанда диндин рекьяй вични кесерлу алим тир Штул гьажи Рамазан эфенди (Исма­ил эфендиди адахъ галаз сих алакъаяр хуьзвай) дустагъ авурдалай гуьгъуьниз ялахъви мад Куьредин округдиз атана. И гъилера  ам Къутур-Куьредин наибстводин лезги хуьрериз фена. Наибство куьре округдин юкьван­ паюна авай ва адак гилан Сулейман-Стальский, Кьурагь, Хив ва Мегьарамдхуьруьн рай­онрин са кьадар мулкар акатзавай. Ина ада, агьалияр мискIинра кIватIиз, вичин вязер, виридахъ галаз санал зикр ийиз хьана. Мис­кIинра и кIватI хьунар, къерехдин ксарин фикир желб тежедайвал, чинеба кьиле тухузвай. Идалайни гъейри, Исмаил эфендиди чкадин са бязи агьалийриз тарикъатдикай чирвилер вяз ийидай ихтияр гана. Лезгияр яшамиш жезвай Цналрин хуьруьн (гилан Хив район) жемятди  Исмаил эфендидин тIвар­цIихъ араб чIалал кхьенвай, адавай вязер авун патал чпин хуьруьз атун тIалабзавай чар амазма. А чарче Исмаил “акьалтIай тамам дережадин муршид” я лагьанва.

Арадал къвезвай гьаларикай делилар агакьайла, Куьре округдин начальникди ялахъ­ви дустагъ авуна. Исмаил эфендидин делодиз талукь силисдин материалрай аквазвайвал, пачагьдин администрацияди Исмаил эфендидин вязерик  гьукуматдиз­ акси кIвалахдин лишанар квачирди хиве кьазвай, амма, икI ятIани, ада диндин рекьяй тухузвай кIвалахди гьукумдиз къурху гузвайди­ яз гьисабзавай. ГьикI лагьайтIа, тарикъатдикай чирвилер чукIурунин кьилин мурад, Россиядин властри гьисабзавайвал, гавурриз ак­си яз мусурманрин диндин рекьяй дяве къа­рагъарун тир. Исмаил эфенди, гележегдани вичин хайи ерийра амукьуникай зиян хкIун, ида татугай нетижаяр арадал гъун мумкин яз гьисабуналди, властри ам, вахтунин сергьятар эциг тавуна, полициядин гуьзчивилик жедайвал, Россиядин къенепатан областриз суьргуьн авун къарардиз къачуна. Харьковдай яна, Исмаил эфенди Тамбовский губерниядин Темниковский уезддиз, Кадом ше­гьер­диз (гила ам Рязанский областдин Кадомский райондин административный центр я) рекье туна. Гьа ина ам суьргуьнда хьана.

1873-йисан февралдиз Кавказдин сердердин тIварцIихъ Ялахърин хуьруьн вири жемятдин, гьакIни Самурдин округдин маса хуьрерин (Ахцегь, Хуьруьг, КьакIар, Цуругъ, Ма­цар, Хъуьлуьд) векилрин, гьа гьисабдай яз диндин къуллугъчийрин патай Исмаил эфенди чкадин агьалийрин заминвилик кваз “Сибирдиз” суьргуьндиз ракъурнавай чкадай  ахъай хъувун тIалабзавай чар рекье туна. 1874-йисан апрелдиз  Исмаил эфендидин уьмуьрдин юлдаш Шагьумагъади Кавказдин армиядин главнокомандующийдиз ам азад хъувун тIалабзавай чар ракъурна. Исмаил эфендидин уьмуьрдин юлдашди гъуьл дустагъ авурдалай гуьгъуьниз  вич кьил хуьдай мумкинвал авачиз, гъвечIи аялар галаз амукьнаваз хьуникай делил кьазвай. 1877-йи­суз Исмаил эфендиди вичини Россиядин пачагьлугъдин МВД-дивай  вич азад авун ва хайи ватандиз рекье хтун тIалабзавай чар кхьена. Амма министерстводи, Дагъустанда­ а чIавуз арадал атанвай общественно-поли­тический гьалар фикирда кьуналди (1877-йи­суз Дагъустандани Чечняда Урусатдин гьукумдиз акси яракьлу чIехи бунтар къа­рагъ­навай), и тIалабун кьулухъди элкъуьрна.

Замир Закарияев, тарихдин илимрин доктор, ДГУ-дин араб филологиядин кафедрадин профессор,

ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий

( КьатI ама )