Ихтибар, ихтияр, итиж, инанмишвал… Ихьтин гафар эхиримжи йисара гьам печатда, гьам рахунрани гзаф тикрар жезва. “Дагъустандиз ихтибар арадал хкин” гафар ван хьайила, кьиле агъзур суалдал чан къвезва. ГьикI? Мус? Гьи тегьерда Дагъустандивай “ихтибар” квахьайди ятIа? Себеб вуч я ихьтин усалвилин?..
Ихтибар квадарун садазни, гьатта аялдизни къулайвал гъизвай кар туш эхир. Ина ихтилат чIехи республикадикай, агъзур йисара санал яшамиш хьайи къадим халкьарикай, абурун тарихдикай, адетрикай, къенин йикъан гьаларикай физвайди кьатIайла, рикIиз генани тIар жезва. Яраб чун гьакьван усал халкьар, гьакьван “ихтибар” ийиз тежер тарих, адетар, къилихар, къайдаяр авайбур я жал? Чи хванахвавал, чи игитвал, зегьметдал ашукьвал, сад-садан къаршидиз фин?.. Дагъустан! Акьван къецепатан душманрин хура акъвазай, вичин хурал акьван чапхунчийри чпин чиркин гелер, сурар тунвай чил… Са къадим Дербентдин тарих рикIел хкун кутугнава. Анаг исятдани дуьньядин халкьарин вири динар, культураяр, гьакьван чIалар, адетар, къайдаяр санал алай, вичихъ гекъигун авачир тарихдин музей, руьгьдинни къанажагъдин зурба имарат тушни! “Дербентдин халкь” гафарин мана нивай ачухариз хьана! Ихьтин имаратар чи республикадин чилел гьикьван алатIа! ЧIаларинни, адетринни, культурайринни, литературайринни дагъларикай ибарат тир чи республикадиз “ихтибар” жезмач?..
Акьул къакъуддай суал я. Амма адакай чи газетра, гьатта ЦIийи йисан ва адалай виликан нумрайрани, гегьенш материалар чапнава. (“ДП”, 355-нумра, “Черновик”, 51-52-нумраяр, “МИ”, 52-нумра ва мсб) Гьабуру зун и веревирдер кхьиниз мажбурна.
Ихтибар гьи чIавуз квахьдайди я? Ингье жавабар:
Тахсир вуч хьуй, Эмин икI куз,
Гьар вахтунда кIвалер атIуз?
Гъиле кьуна, зав гвач лугьуз,
Кесибар хупI канавачни!..
( Е.Эмин. “Гьарай, эллер” )
Вич хинни яз, гъуьр хьиз акваз,
Яргъалай фекъир хьиз акваз,
Вич са умун къуьр хьиз акваз,
Чинеба — “асланвал” ийиз…
( СтIал Сулейман. “Тапан коммунист” )
Лугьун гила за ваз са-сад —
Гафар ширин, амал фасад:
Ви гуьгъуьна шумудни сад
Гьатна, вичиз кьаз, Дагъустан…
( Хуьруьг Тагьир.
“Дяведавай Дагъустандиз” )
Зи намус, зи ихтибар
Экуь я михьи цав хьиз.
Хвенач хьи на икьрар,
Гьахьна рикIе цIай хьиз,
Куьз хьана вун вафасуз?..
( Шагь-Эмир Мурадов.
“Зи намус, зи ихтибар” )
Гъанвай мисалрай аквазвайвал, “ихтибар” гафунихъ жуван патав гвай касдихъ, жувахъ хьиз, инанмиш хьунин, адакай арха, ви серфе, тереф акIадар тийидай михьи къуват (ният) хьунин манаяр ава. Амма ада вун алдатмишиз, ви мал чуьнуьхиз, винелай къизил хьиз къалуриз, гьакъикъатда гъуьлягъди хьиз вич тухузватIа?.. Намусдилай цIар чIугуна, икьрар квадарзаватIа?.. Тарихда ихьтин мисалар гьикьван аватIа ни гьисабна?..
Идалайни башкъа, ихтибар квадарунин крар, гьалар са гилан девирда ваъ, вири девирриз хас хьана. Тек са мисал: лезгийрин машгьур полководец, женгчи пачагь Гьажи Давуд маса гайибур гьа вичин патав гвай ихтибарлу ксар туширни?
Амма къе чун “ихтибар” арадал хкуникай пара рахазва. Кар анал ала хьи, чун яшамиш жезвай дуьньяда лап къуватлу ва гьакьван хаталу къуватри агъавалзава, гьарда вичихъ пара ялзавай гьерекатрал звал ала… Ина “ихтибар” квадаруни инсан ва санлай чи общество гьихьтин чкадал гъун мумкин ятIа, лугьун четин я.
Дагъустандиз “ихтибар арадал хкунин” месэла эхиримжи сеферда республикадин лап вини дережадин руководителри санал (21-декабрдиз кьиле фейи Стратегиядин сессиядал) веревирдна. Асул гьисабдай, чун гъавурда акьазвайвал, Дагъустан девирди истемишзавайвал виликди фин патал адан вири къурулушри сигъалдик кваз кIвалахун, гьар сада вичин хивевай везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудун лазим я. Эгер икI алакьзавачтIа, рехъ масадаз ачухун, алакьдай ксар вилик кутун лазим я. Идан гьакъиндай РФ-дин Президентдини, чи республикадин Кьилини гзаф мярекатрал лагьана, лугьузва. Виридалайни четинди, чун шагьидар хьайи эхиримжи вакъиайрини къалурайвал, крар чпелай аслубурухъ пешекарвилин, тешкилатчивилин ва гьакIни марифатдин рекьерай ерияр тахьун я.
Коррупциядини протекцияди хкажнавай чиновникри (чебни вири сад-садалай аслу мукьва-кьиливилин, тухум-тарадин, сада-сад маса къачунин, сада-муькуьдан чин чуьхуьнин ва икI мадни маса алакъайри арадал гъанвайбуру) халкьдин ихтибар фадлай квадарнавайди садазни сир туш. Агъадай винелди, гьатта гьукумдин вини дережайриз акъатнвай ксарив агакьна, са чпин нефсинин, хсуси итижрин, чпин тухум-тара хуьнин, идан нетижада угъривилинни уюнбазвилин рекье гьатнавай ксарихъ гьикI инанмиш хъжедайди я? НекIеди кайида тугъвадизни уф гуда, гъуьлягъди ягъайдаз кашудихъайни кичIе жеда лугьуда.
200 касдилай виниз лап вини дережадин чиновникри йисаралди чи республика вилик финиз анжах зиянар гайиди бес гила гьикI дуьздал акъатзава? Республикадин кьилиз цIийи кас атаначиртIа?..
Шак алач, неинки республикадин Кьилиз, гьакI адан патав гвай амай ксаризни (чIехидалай гъвечIидалди) ихьтин чкада кIвалахиз, гьелбетда, четин жеда. Бубадин усалвили хцелни леке гъидайди чир хьун лазим я.
И мисалри са кар субутзава: Дагъустандиз “ихтибар”, сифте нубатда, адан кьилин векилри, гьукумдин жилавар ва мумкинвилер гъиле авайбуру квадарна. Хуьн ни ийизва? Дагъустандин халкьарин, адетдин инсанрин ихтибар, зун инанмиш я, чпин чкадал аламайди я. Намуслувал, зегьметчивал, герек чIавуз игитвал къалурун, Ватан хуьдайла, вилик жергеда хьун — и кар чаз 1999-йисан август-сентябрдин варцарин вакъиайрини субутна. Радим Халикьов, Артур Бабаев, Мегьамед Нурбагандов, Зейнудин Батманов хьтин тIварарини чи гъейратлувилин, чахъ ихтибар жедайвилин кьетIен чешнеяр авайди раижзава.
Халкь дуьз рекье твадай, адаз гьуьрметдай, ихтиярриз ва законриз кьуьл тагудай гьакъикъи къагьриманар, женгчияр чаз гьамиша герек я. Дагъустандиз ихтибарни вич-вичелай арадал хкведа… Шад жедай кар ам я хьи, республикадин кьилиз атанвай цIийи касни халкьдин патай ихтибар чкадал хкиз алахънава.
Мердали Жалилов
