Чун ХХI асирда гьахьна 17 йис жезва. Дуьньяда алай аямдин илимди, лап цIийи технологийри, тадаракри, алакъайри агъавалзава. Инсандин акьулди, камалди вичиз муьтIуьгъар тавунвай затI я чилерал, я цаварал аламайди хьиз туш.
Амма… Йисар физ, алатунивай чаз, къенин аямдин шагьидриз, таквазвай жуьредин аламатарни керематар амач. Гагь-гагь фикир къвезва: инсанди вичиз вири муьтIуьгъарна, вири чирна, амма вичивай вич я чириз, я муьтIуьгъариз жезвач…
Аквазвай хейлин крари арифдар СтIал Сулейманан хци камалдин жегьреяр рикIел гъизва:
Иеси кьин тавур дуьнья,
Вун алаш-булаш хьана хьи.
Зерре кьванни чина гьая
Амачиз, угъраш хьана хьи…
(“Дуьнья алаш-булаш хьана” шиирдай)
Наши кьасабдиз нар деве
КIвачин кьилел тукIваз кIанда.
Еке санкьу кьуна сиве,
Кьилди вичиз жакьваз кIанда…
(“Акьул жуваз аваз кIанда” шиирдай)
А бенде хьи гзаф лавгъа,
Вак декьий вич амаз ягъва.
Ийиз кIанда къати юргъа,
Гьич ламран ериш тийижиз…
(“Шумудакай рахан?” шиирдай)
Эсерар Даггизди 1969-йисуз акъуднавай “Яратмишунар” ктабдай къачунва.
И чIалар чIехи шаирди алатай асирдин 20-30-йисара, яни саки виш йис идалай вилик теснифнавайбур я. Шаирди дуьнья “алаш-булаш” хьунин асул себебар веревирднава. Сифте нубатда, икI хьунин асул себебкарар инсанар чеб, абурун авамвал, ягьсузвал, къанихвал, лавгъавал, яланчивал, ахмакьвал ва икI мадни маса гьалар тирди къейднава.
ХХ асирда чун экъечIай четин уламар виликрай садрани такур хьтинбур я. Мегер а залум четинвилери (дявейри, кашари, къакъатунри, чукIурунри, эхцигунри…) инсанар кIусни тербияламишначни? Сада-садан гъил кьадай, сада-садаз гьуьрметдай, куьмекдай, сада-садал дамахдай затIни акуначни? “Инсан инсандин стха ва арха я” лугьудай гафар гьакьван тапанбур тирни?..
Гила вуч аквазва? Вуч къалурзава чи экранрилай, вуч кхьизва чи газетрани журналра? Вуч кьиле физва чи кимерални куьчейра? Чи рекьера: майданрал гьихьтин “инсанрал” чун гьалтзава?..
Капитализмдин “демократияди” инсан инсандиз жанавур хьиз къалурзава. Инсанрин са пай жанавурриз, муькуь пайни хипериз элкъвенвайди хьиз я. Хайи дидеди вичин чагъаяр, чинеба рекьиз, йифериз яргъал сурара кучудиз къалурзава. Вичи-вич гьахъдиз ахкъудизни алахъзава ам… Са башибузукьди, рикIиз хуш хьанач лугьуз, Яру майдандал журналистдин суфатар алудзава… Муькуь вагьшийри, санал кIватI хьана, са тахсирни квачир руш ва я гада — школьникар рекьидалди гатазва… Са нин ятIа никIел, багъдал (виш гектарралди чилер) къаравулар яз кьунвай къучийри къарникъузар кIватIиз атанвай къаридал лашар гваз гьужумзава… Хтулди бадедиз “вун лал хьухь, кицI” лугьуз, къурхуяр гузва. Фагьумзавач хьи, вич хайи диде гьа бадедин руш тирди…
Бубадин мал фад гъиле гьатун патал стхади стха, ваха стха рекьидай чкадал гъизва… “Ви дин михьиди туш” лугьуз, дестейралди инсанар тукIваз къалурзава… Лап багьа машинра аваз, гьеле яшарни тамам тахьанмаз, жегьил руша, ва я хци полициядин къуллугъчийрал гьужумзава… Прокурор буба абур хуьз, вич гьахъариз экъечIзава…
Садавай садан кIвализ мугьманвилиз хъфиз жезмач. Хъсан савкьат, пул гвачтIа, вун кицIяйни гьисаба кьадач…
Чи йикъарин арифдар Расул Гьамзатова ихьтин гьалариз вичин жуьре къимет ганва:
Такабурвал чуьнуьх хьанва угъри хьиз.
Халкьар-гзаф, тIимил хьанва инсанар.
Ашкъи-гъуруш, гьунар — ктIай гугъри хьиз,
Мус хьайид я дагъвийрик и нукьсанар?..
Чинер, чинер, вуч бул хьанва чинер и,
Икрамзавай пулдив ацIай кисейриз.
Ахьтин яржар, тахтар квахьрай чилерик,
Агал жервал сивер къаних нефсерин…
* * *
Лувар квайбур мажбурнава галчIур жез,
ГалчIур жербур тунва ажеб цавара…
(Таржумаяр — Мерд Алидин)
И цIарарай аквазвайвал, виш йисан къене инсан ва инсаният виликди фенач. Чи къенин ругьанийрини, аяндаррини, жерягьрини, маса “алакьунрин” сагьибрини и кар генани субутзава. Бес чи алахъунар, къекъуьнар, жагъурунар, ахтармишунар, цIийи технологияр, гилан “нанотехнологиярни” вуч паталди кардик кутурди тиртIа?.. Вири гьакIан къугъунар тирни..?
Инсан тербияламишиз тежезвай общество, къурулуш куь хуьзвайди ятIа?
Философияда гьар са нетижадихъ вичин асул бине авайди субутнава. Бине гьихьтинди ятIа, адал къвезвай мертебаярни гьахьтинбур жеда. Бубайри лугьудайвал, цуькI цана, прунз (дуьгуь) вахчуз жедайди туш.
“Базардин экономика” лугьудайди, чун гъавурда акьазвайвал, акьалтIай вагьши бягьсер я. Неинки цIийи девлетар кIватIун паталди, гьакI цIийи базарар жуваз муьтIуьгъарун паталди. Эхирни, дуьнья цIийи кьилелай пайи-паяр авунив, яни цIийи вагьши дявеяр (къайи дяведилай кудайдал элячIна) къурмишунал элячIда. Ина, шак алачиз, цIийи революциярни арадал атун мумкин я.
Вагьши экономикади (“базарди”) вагьши руьгьерни (инсанарни) арадал гъизвайдал шак алач. Ибур тарихда субут хьанвай гьакъикъатар я.
Бес чна чун вагьшивиликай гьикI хуьда? Хуьз хьун мумкин яни?
Гьакъикъатди къалурзавайвал, инсан хуьн патал обществодин вичин бинеяр “инсандин чин” алай, инсан хуьзвай ва хкажзавайбур хьун лазим я.
Общество инсанрин вагьшивиликай хуьн патал са ИГИЛ-дихъ (чина къадагъа алай), са гьихьтин ятIа “русофобрихъ”, маса гьерекатрихъ галаз женг чIугун тIимил я. Чи вири телеканалар, газетарни журналар, интернет вагьшивиликай михьна кIанзава. Инсан инсан хьиз тербияламишдай бинеяр (хизан, бахча, школа, вуз, вири чи къурулуш) чеб арадал гъун ва мягькемарун лазим я. Гафаралди ваъ, законар кхьиналди ваъ, гьакъикъи краралди, адетралди, михьи экономикадалди ва цIийи алакъайралди ихьтин бинеяр хуьз жеда…
Мердали Жалилов, «ЛГ»-дин литературадин отделдин редактор
