Суд. Судья. Суддин гьукум. И гафарихъ гьихь­тин манаяр ава? Судьявал авун къуллугъ яни, та­­хьайтIа везифа? РикIиз хуш пеше?..

И ва бязи маса суалриз законар хуьдай ор­ган­рин ветеран, РД-дин ла­йихлу юрист, Верховный суддин судья Зият  Бедирович  Седрединован  вилик эцигна. Ингье адан баянар:

— “Власть темягь фидай шей ваъ, хиве гьатзавай пар яз хьун лазим я”.

Суд, судья, суддин власть-манаярни, зи фи­кирдалди, гьакI я. Судьявал авун, суд кьиле тухун, сифте нубатда, а къуллугъ хкязавайдан рикIин пеше, везифа, адак гьевес, руьгь кутазвай кар хьана кIанда.

Судья “РФ-дин судрин статусдин гьа­къин­дай” Федеральный закондал асаслу яз (ст.5.п.1), конкурсдин бинедаллаз хкязава. Гьахьтин квалификационный коллегияр кардик ква. Судьядин къуллугъдин азад чкаяр авайвилин гьакъиндай малуматар печатда чапзава, герек документар, вахтар къалурзава. Ибур девирди вилик гъана, кьилиз акъуд­завай дегишвилер я.

Рахун судьяяр анжах къуллугърал тайинаруниз талукь винел патан дегишвилерикай физвач. Кар анал ала хьи, СССР ва пар­тийный къурулуш чкIайдалай гуьгъуьниз граж­данрин их­­тиярар ва азадвилер хуьнин ме­сэла буш хьа­на. Гьакъикъатда къайдаяр хуьдай орган­рин­ къурулуш санлай “фалужди” яна. Инсанар патал шикаят ийиз фидай горкомарни райкомар амукьнач… Амач гилани. Ваз кIан ятIани, туш­тIани, гьар гьихьтин хьайитIани гьуьжет арадал атайла, инсанрин ихтиярар чIурайла, абур хуьн патал авайди са рехъ я — суддиз фин.

Чи Дибдин закон тир Россиядин Конституцияда къейднавайвал, гражданрин ихтиярар ва азадвилер хуьн чарасуз я. РФ-дин Конституциядин 46-статьядин бинедаллаз гьар садаз адан ихтиярар ва азадвилер судди хуьн заминламишзава.

РикIелай алудна виже къведач, адалатлу государствода закондин дуьз-патахъвилел гуьзчивал авунин ихтиярар судьядиз ган­ва. Законда кардин макьсад тамамвилелди ачухар тавунваз хьун себеб яз, гьуьжетар арадал атай дуьшуьшра судьяди РФ-дин Конституциядал, бязи вахтара международный праводин нормайрал амал ийизва. Миро­вой суддилай башламишна, Россиядин Верхсуддал кьван къведалди вири судри чпин къарарар ва я приговорар государстводин — Россиядин Федерациядин — тIваруни­хъай акъудзава. Ихьтин векилвилери суд государстводин гьакъикъи властдиз, судья вич власть кьиле тухузвай касдиз элкъуьрзава.

Суддин ва судьявилин пешедин тIебиат ахьтинди я хьи, ам виридаз кIан хьун мумкин туш, вучиз лагьайтIа ам саки гьамиша кьве терефдин векилрин арада гьатзава. ЧIехи пай дуьшуьшра, гражданвилин делойриз килигдайла, ада са патан хийирдиз къарар кьабулзава. Уголовный процессра гзаф дуьшуьшра кьве падни нарази яз амукьзава.

Идалайни гъейри, хейлин дуьшуьшра, эгер ам суд-дувандик квайдан тахсиррихъ га­лаз тамамвилелди рази тежез хьайитIа, ва я, Аллагьди яргъазрай, са кас гьахъдиз акъудна­, суддин залдай михьи авуна ахъаяйтIа, судья­дин кьилел, шаксуз, гзаф татугай крар къведа­. Хасаратвал хьайидан, тахсиркарвал дуьздал акъудай оперативный къуллугъчи­дин­, а дело­дай силис тухвайдан… виликни судь­я ришвет­баз, рикI авачирди, гунагькар же­да. Гьелбетда­, гьакI фикирда гзафбуру. Ада “тах­сиркар” азад авуна кьван, лугьуда.  Ам­ма суддин заседанидал адан членрин ви­лик акъвазнавайдан тахсир субутаруниз прокурор мажбур я эхир.

Партияди вич кьилин судьядин чкадал эцигай советрин девирда иллаки чIуру гьалар­ арадал атана. Ам вири месэлайрик, гьатта хи­зандиз талукь къенепатан месэлайрикни, къаришмиш жезвай. Гьа са вахтунда закондалди хкянавай советрин органар суддин исполнителриз элкъвенвай. Ихьтин обществода­ судри чпи гьихьтин чка кьунвайтIа фикирдиз гъин.

Аслу тушир суд я пачагьдин девирда, я Со­ветрин Россиядани хьаначир. Идалайни гъейри, СССР-да судья аслу кас тирди закондалди тестикьарнавай. ИкI, “СССР-дин Прокуратурадин гьакъиндай” СССР-дин Закондин бинедаллаз суддин кIвалахдал прокурорди гуьзчивал тухузвай. Исполнительный власть яз, юстициядин министерстводи судриз тешкиллувилин рекьяй регьбервал гузвай. Судья вич хкягъай ва я тайинарай органрин, яни чкадин властдин идарайрин вилик гьахъ-гьисаб авуниз мажбур тир.

Гьар гьикI ятIани, вахт алукьна, государстводин деятелар, алимар — юристар, юристар-практикар, гьакI жергедин агьалиярни судди обществода ва государствода вичин чка кьун лазим тирдан, маса гьич са органдини суддин везифаяр вичин хивез къачуна виже къвен тийидайдан гъавурда акьуна.

Суддин терезар гьикьван дуьзбур хьайи­тIа, гьадалай гзаф инсанрин кьисметар аслу тирди ашкара я. Мадни са кар: судьяяр чкайрал алай органрилай аслу тахьун патал судриз пулунин такьатар Федеральный бюджетдай ахъайзава.

РФ-дин цIийи УПК-да судопроизводстводин принципар мадни гегьеншарнава. Судрин хиве силис тухузвай органрин къараррал гуьзчивал тухунин (эгер абур инсанрин конституционный ихтиярриз талукь жезваз хьайитIа. Месела, кьилдин касдиз вичиз, адан яшайишдиз) везифаяр тунва. Бязи гьерекатар, месела, инсан дустагъ авун, кIвалера къекъуьн, почтунинни телеграфдин чарар-цIарарал арест эцигун хьтин, анжах суддин къарардалди кьиле тухуда…

Кьел тIуьрда ядни хъун лазим я лугьудайвал, тахсиркарвал авурдав вичиз къвезвай жазани агакьарун чарасуз я. Амма гъутаралди, гужаралди тахсир хиве кьаз таз ваъ, Конституциядин, закондин истемишунрин бинедаллаз. Кутуг тавур къайдайралди силис тухуни, тапан рекьералди силисдин делилар кIватIуни государстводиз марифатдин ва материальный жигьетдай еке зиян гузва, санлай къайдаяр хуьдай органрин ва государстводин авторитет агъуз вегьезва.

Сир туш, са вахтара кьакьан трибунайри­хъай гьар сеферда законлувал мягькемаруниз­ эвер гузвай. Ихьтин са дуьшуьш рикIел хквезва: СССР-дин Верховный Советдин сессиядал СССР-дин Президент М.С.Горбачева, уьл­кведа арадал атанвай гьаларал наразивал­ къалурун яз, депутатрихъ элкъве­на икI лагьа­на: “Чина хьана кIандайвал вучиз жезвач? Законарни вири кьабулнава, вуч хьанва, вуч хъувун лазим я?” Инал рабочий депутат Сухов, зун ягъалмиш туштIа, шофер, кIвачел къарагъзава ва лугьузва: “Заз чида вуч авуна кIан­датIа, Михаил Сергеевич! Авай законар кьилиз акъудуниз мажбурзавай са закон мад кьабулин (залда хъуьруьнрин ванер гьатзава). Рабочий инсанди кар алайди законрал амал авун, абур кьилиз акъудун тирди кьатIанвай. Амма?..

Лугьун лазим я, суддин реформа башламишайдалай гуьгъуьниз хейлин дегишвилер кьиле фенва. Суддин власть мягькемарунин, судьяйриз аслу туширвал таъминарунин мураддалди Россиядин Федерациядин дережада аваз ва гьакI субъектра цIийи квалификационный коллегияр тешкилнава. Идакай чун виликни раханва.

Судрин сообществодин органрин къурулушда и коллегийри кьетIен чка кьазва. Абуру­ судьявиле кандидатриз талукь яз вири жуьре­дин ахтармишунар (образование, стаж, алакьунар, лайихлувал, марифатлувал… тайи­на­рун патал) кьиле тухузва. Гележегдани абурун­ кьисмет-туьмбуьгь авун, жаза гун, лап кIвалах­дилай алудунин ихтиярарни — гьа и квалификационный коллегиядин хиве ава. Гьа и колле­гиядин заключение авачиз судья низамдин ва административный рекьерай жавабдарвилиз чIугвадай ихтияр гьич садазни ган­вач­.

Аквазвайвал, суддиз ихтиярар, къулайвилер ва кIвалахдин шартIар ганва. Абур чебни михьибур, сабурлубур хьун герек я. Судьяди вич неинки суддин заседанидал, гьакI суткада кьиляй-кьилиз — 24 сятдани судья тирди гьисс авун лазим я!..

Зият Седрединов