Ахцегь райондин Мугъулат дереда гзаф хуьрер авай, абурукай сад — Ялцугъар. Ялцугърин хуьр эвлия, пак ксаралди, жерягьралди, алимралди машгьур чка я. Ахьтинбурун арада вичиз ялцугъви “Мичурин” лугьуз хьайи Исмаил Демировни ава. Ам и хуьряй тир пак Шерифали (исятда ана адан пIир-зиярат ава) рагьметдиз фидалди са йис вилик, 1876-йисуз Рагьиманни Бегимагъадин хизанда хьана. Девирдин адет тирвал, абуру хва медресадиз ракъурна. Веледриз араб чIалал кIел-кхьин чирун вири диде-бубайрин рикI алай кIвалах тир.
КIвачин къапар цунин (Азербайжандихъ галаз сих алакъада хьуниз килигна и пешедиз “чустар” лугьудай) сенят Рагьима вичин хцизни чирнавай. Исмаил бубадиз вад паб авай: Мерзия, Гьезергуьл, Шегьри, Ханум, Яхши.
Ханумаз Мергем, Гуьлбиче, Рагьим, Бегимагъа, Беневша хьана. Эхиримжи кьвед аялзамаз рагьметдиз фена.
Исмаил бубади вичин ярар-дустариз, къуни-къуншийриз эверна, муьхцел къав вегьинин мелнавай. Садлагьана адан руфуна къати тIал гьатна. Ам зурба къуват авай итим тир. Пуд касди ядай векь ада текдиз са сятда ядай. Эхиз тежедай тIал гьатнавай ада “гъваш гапур, гъваш чукIул, за жуван рикIе эцяда” лугьуз гьарайзавай. Меле авай сада тадиз фена жерягь Медина бадедиз эверна. “Яман ялан хьанва, тади гьалда кицI яна кIанда”, — лагьана ада. Забит серкердин хва Абдуллагьан ятахдал фена са кицIин гуьгъуьниз. Забита вичин хциз “Ваз итимдилай кицI багьа хьанвани?! Вични Исмаил хьтин кьегьалдилай?!” лагьайла, Абдуллагьа кицI гана.
Мел акъваз хьанвай чкадал кицI хкана, тукIуна, руфун падна, ам бедендик хкIун кумазни итимдин тIал атIана.
Мергем дидедин сивяй ван хьайи, халкьдин медицинадин гзаф сирер за кхьена хуьзва.
Мергем гъвечIи чIавуз, япан кIанелай хъвехъ куз, ахварай аватна. Еке ифинни алай, тIалди аман вугузвачир. Исмаил бубади, тембекдин пеш къайи цик кьежириз, тIазвай, кузвай чкайрал эцигдай. Ифин набататди вичел чIугвадай. Са арадилай пеш кьежирзавай яд чими жедай ва ам гьар сеферда къайидалди дегишардай. Эгер зи дидедиз вахтунда куьмек ва я тIалдин себеб чир хьаначиртIа, адан чинал “къирхаягъ” ва я “кьепечIулдин” шикил амукьдай. Исмаил бубадилай чал агакьнавайвал, дарман чир тахьуникди зи дидедин диде Ханумал ахьтин лишан аламукьнай.
Исмаил бубадикай багъманчи “Мичурин” хьайи тегьерни итижлуди я. Чустахъанар тир Дурсунахъ, Селимахъ, Мегьтидихъ, Абдулахъ, Шихагьмедахъ, Шагьисмаилахъ ва маса устIаррихъ галаз Исмаил бубани цванвай кIвачин къапар маса гун патал Азербайжандин Агъдаш, Геогчай районриз фидай. Гьанра базардал са кIвал кирида кьуна, абуру кIвачин къапар цвани ийидай, масани гудай.
Исмаил бубадин веледри: Сейфедина, Мергема, Гуьлбичеди, Рагьима гьана школада азербайжан чIалал кIелни ийизвай ва мектебдин директордин кIвалин патав яшамиш жезвай. Мергем дидедин суьгьбетрай, школадин директор гзаф регьимлу, мергьяматлу кас тир. Йикъарикай са юкъуз ада мектебдин патав гвай багъдихъ гелкъуьн Исмаил бубадал тапшурмишна. Мажибни гузвай.
ИкI чустахъандикай багъманчи хьана. Ам гьар экуьнин кпIунилай кьулухъ вичивай жедайвал багъдихъ гелкъведай, ахпа устIарханадиз фидай. Ина зурба багъ арадал атаналда.
Хайи Ялцугъиз хкведайла, ада ичин, чуьхверин, машмашдин, пIинийрин ва маса емишрин къелемар, гьар жуьредин майвайрин тумар хкана, багъри дагъда багъ, сал кутуна. Вичин багъдиз яд гудай тегьерни туькIуьрна ада. Абурун тухумдин “Исмийрин никIерин” патавай кIамай яд физвай. Исмаил бубади кIамуз дамба яна, кIаняйни тIеквен акъудна. Багъдиз яд гуз кIан хьайила, а тIеквен кIевирна яд вичин чилихъ ракъурдай. 1935-1936-йисара Ялцугъа колхоз арадал атайла, Исмаил бубади вичин “Смир бахча” гуьгьуьллувилелди гьукуматдив вахкана, вични анин багъманчи хьана.
Исмаил бубади а девирра дагълух чкайрив кьериз-цIаруз агакьуниз килигна газет-журнал кIелдачиртIани, телевизорар авачиртIани, камалэгьлийривай, халкьдивай вичиз чирвилер къачудай. Ахьтин инсанриз уьмуьрдин мектебар кIелайбур лугьуда. Месела, вичин “Смир бахчада” эцигай къазмадин къавун чIерейрал ада тембек цадай, юкьва — некьияр. Ихьтин чкадив гъуьлягъар агатдач лугьуда.
Ялцугърин хуьруьн агьалияр Советский хуьруьз ва масанриз куьч хьана гзаф йисар я. Амма абур чпин бубайрин юрдаррал мукьвал-мукьвал хъфизва, бубайрикай итижлу делилар жагъурзава. Чеб акъатай муг рикIелай алудзавач…
Сулейман Пашаев, Советский хуьр
* * *
И макъаладин автор Сулейман Пашаева Ялцугърин хуьруькай ва анин агьалийрикай делилар авай ктаб гьазурзава. Гележегда ктабда гьатдай бязи макъалаяр куьруь авуна, чна газетдиз чапда. Газет кIелзавайбурувай автордив чпихъ Ялцугърикай авай итижлу делилар агакьариз жеда.
«Лезги газет»
