Эвел — «Лезги газетдин» 2019-йисан 2-нумрада.

Сайтда и макъаладин сад лагьай патай и ссылкадай кIелиз жеда

Сад лагьайди, “Дуьзмишайла хурал на женнетдин багъ, /Къерехдавай касдиз емиш гудачни?” — И суал са тIимил кьван мешреб алайди жез­вач. КIани ярди вичин хурал “женнетдин багъ дуьзмишзавайди” “къерехдавай касдиз емиш гун паталди” ваъ, анжах са кIаниди паталди я.

Кьвед лагьайди, 5-бейтинин кьвед лагьай­ цIарцIяйни мана чIурнавайди аквазва: “Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз?” Ише­дай­ла, накъвар кьве вилени жедай адет я. Та­хьай­тIа, “чапла виле нагъв аваз” — им начагъвал хьиз, са вилик рехне квай хьиз кьатIузва. Эминан ярдик бажагьат ахьтин рехне квай.

“Гьар межлисда дамах саз яз, кефи чагъ” и цIар­цIе “дамах” гаф Эминан шиирра чаз таниш тир “дамагъ чагъ” гаф я (араб. дамагъ — кьил, мефт; туьрк. чагъ — вахт; хъсан гуьгьуьл, кефийрин къумбарвал)­.

Эминан шиирар мецерай кIватIнавайди ва абурук кимивилер квайди, шииррин гьар са ктабда авай вариантар гекъигайла, гена якъиндаказ аквазва. Гьавиляй 2018-йисан ктабда ихтилат физвай шиир инал къалурнавай гъалатIрикай михьнава.

VIII. А.Исмаилова мадни икI кхьизва: ““Яр” тIвар алудна, “Ийимир, яр” кьил эцигнавай шиир Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри, Къуръандин хатI хьиз, тестикь хьанвайди яз гьисабзавайди тир. Нагъиевал къведалди! Де килигин садра ада вуч авунватIа, шиирдин цIа­рар гьакIан хабарриз гьикI элкъуьрна­ва­тIа гекъигин”.

Ша, гьакъикъатдани, килигин и шиирдик маса ктабра вуч тафаватвилер кватIа ва Нагъиева вуч “хабарар” кутунватIа.

Сад лагьай бейтинин цIарар:

Зи рикI сефил я, мадни дар имир, яр (1957, 85 ч., 1960, 135 ч.)

Зи сефил рикI вуна мад дар имир, яр (1980, 70 ч., 1995, 44 ч.)

Зи рикI сефил я, мадни дар ийимир, яр (1998, 136 ч.)

Зи сефил рикI на мад дар ийимир, яр (2018, 26 ч.) — и цIар 1980, 1995-йисарин ктабрай я, анжах “имир” “ийимир”-далди дегишнава.

А.Исмаилова гъизвай амай цIарарин патахъай­ни гьакI я. Вири ктабра (1957, 1960, 1980, 1995, 2018) “Зун дертэгьли я, вун дава-дарман я”; “Зи дер­динин тIебиб ава кIевера” (1957, 1960 — “Зи дер­диниз”).

Вад лагьай бейт:

1957, 1960 -йисарин ктабра: “Ваз аквазва зи ччандин сефилвилер, /Дар ийимир заз икьван цавар-чилер Гьам чи арада-вай, мад жери сирер /Алемриз на ашкара ийимир, яр”.

1980 (“Яр”), 1995-йисарин (тIвар алач) ктабра и бейт “заландиз” ганва, рифмаярни маса жуьре я: “Ваз аквазва сефилвилер зи чандин, / Гумир на заз икьван дердер гьижрандин. / Чи арада авай мса инсандин /РикIиз зи дерт вуна ашкар имир, яр”.

1998-йисан ктабда (“Яр”): “Ваз аквазва зи чандин сефилвилер, /Дар ийимир заз икьван цавар-чилер, /Гьам чи арадавай, мад же­ри сирер /Алемдиз вуна ашкар ийимир, яр”.

2018-йисан ктабда (“Ийимир, яр”): “Аквазва зи чандин ваз сефилвилер, /Дар ийимир икьван заз цавар-чилер, /Гьам чи арадавай, мад жери сирер /Алемриз вуна ашкар ийимир, яр”.

Бес вири ктабра са кьадар дегишвилер кваз хьайила, “Етим Эминан ктабар гьазурай, ирс ахтармишай вири алимри (Нагъиевал къведалди!), Къуръандин хатI хьиз, тестикь хьанвайди яз” гьикI гьисабзавайтIа яраб?

1. А.Исмаилован гафарай, “Лагь зи ярдиз” шиирдин пуд лагьай бенд ихьтинди тир: “Сирер-савда сифте санал авуна, /Ахмакь хьана, лагь, зун вичихъ агъуна. /Етим Эмин геж гъавурда акьуна, /Гила вич заз душман я, лагь, зи ярдиз”. И бейтиникни “Ф.Нагъиева­ кубутвал кутунва”, — лугьузва критикди. Ада “ихьтинди тир” лугьуз, гъизвай бейт 1998-йисуз вичи туькIуьрай ктабдай я (138 ч.). А.Исмаилова вичин туькIуьрунар кутунвай шиир тIвар алачиз ганва. Амма и шиир, “Лагь зи яр­диз” тIвар алаз, сифте яз, 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди туькIуьрай ктабда (46 ч.) ганва. Шиирдихъ ихьтин баянни гала: “Сифте яз гузва. Д.З. Мегьамедова жагъурайди я”. А.Исмаиловаз вичин вилерай “Ф.Нагъиева кубутвал” кутунваз аквазвай пуд лагьай бейт 1995-йисан ктабда икI я: “Сирер-савда вичи захъди санална, /Ахмакь хьана вичихъ умуд акална. /Етим Эмин акурла рак акьална, /Гила дуьнья такIан я, лагь зи ярдиз”.

Гьич са нукьтIани дегиш тавуна, гьа авайвал 2018-йисан ктабдиз (27 ч.) къачур и бейти­ник ва санлай шиирдик, яраб Аллагь, Ф.На­гъи­ева кубутвал гьикI кутадай жал? Захъ лугьудай гаф амач, гьуьрметлу кIелза­вайди. И бейт ва шиирдин цIарар ада вичи дегишнавайди аквазва, амма буьгьтенар масадал вегьизва.

Х. “Ф. Нагъиева гьазурнавай ктабда гьар са шиирда цезура чIурунин себеб вуч я?” — галатун течиз, мадни  гьиллеяр давамзава А.Исмаилова. Мисал яз, ада “Завай са хата хьана вун яр кьуна” цIар гъиз­ва ва и цIарцIиз “Фейзудина вичин къуьруь ранда янава” лугьузва (инал ни ранда къуьруьди ятIа, гьуьже­тар авуникай файда авач; и кардин гьакъи­къат, А.Исмаилованни Ф.Нагъиеван эсерар гекъигайла, кIелзавайбурувай чпивай лугьуз жеда).

Критикди зал илитIзавай “цезура чIурунин себеб” масакIа я.

Вичикай ихтилат физвай шиир эвел Назир Агьмедова 1948-йисуз туькIуьрай (18 ч.), Мегьамед Гьажиева сифте гаф ва къейдер кхьей кIватIалда, “Гуьзел 3” тIвар алаз, акъатна. (М.Гьажиев и из­да­­ни­дин цензорни тир. Гьар са чинал адан къул алай ктабдин лап куьгьне экземпляр заз Н.Агьмедован хци, Мавлуда, багъишнай. Адав гвай чарарай за “Гевил, вун икI сефил жемир” шиирни акъуд­най). “Гуьзел 3” шиирдин кIаник баянар гала. Сифтегьан кьве цIарцIиз — “Завай са хата хьана вун яр кьуна; /Ви гьакъикъат чир хьанач хьи заз, гуьзел” — ихьтин баян ганва: “Маса вариантда (жуьреда) икI лагьанва: “Сад хатIа хьана загвай вун яр кьуна: /Ви гьакъикъат чир дахьана заз, гуьзел”­. “Вун яр хьана, вавди мецел рахайла” (пуд лагьай) цIарцIиз баян: “Маса вариантда: “Яр я лугьуз ширин мецел рахайла”. Гуьгъуьнай и шиир, “Зав рахамир” тIвар алаз, 1957 (94 ч.), 1960 (146 ч.)-йисарин ктабриз, гьа баянарни галаз, акъатна.

А.Исмаилова зи хиве твазвай цIарарни, ада тегьне язавай жуьреда, и ктабра ава: “На заз рикIелай тефидай кар кьуна”; “Сад садаз акурла рикIер шад жеди”. (2018-йисан ктабда кьуд лагьай бейтина, гъалатI яз, “жеда” кхьенва).

Гьелбетда, 2018-йисан ктаб гьазурдайла, за жувани Мегьамед Гьажиева, вич жавабдар яз, къул чIугунвай 1948-йисан кIватIалда авай вариантдикай менфят къачунва. И кардиз “цезура чIурнава”, “къуьруь ранда янава” лугьуни, эвелни-эвел, критикдиз маса вариантрикай хабар авачирди, муькуь патахъай адан тегьнеяр бине авачирбур тирди субутзава. Шиирдин муькуь цIарарин патахъайни зи хивез вегьизвай “тахсирар” гьа и жуьрединбур я.

“И шиирдиз алимди винидихъ чун рахай цIарарин рифмаяр тикрар жезвай вичин къундарма тир вад цIарцIин бенд сухнава”, — успатзава А.Исмаилова.

Гьелбетда, А.Исмаилова винидихъ за “сух­нава” лугьузвай вад цIарцIин бенд зи къун­­дарма туш, ам КIиридин альманахда ава (кил., КI.А., шиир №7, 12-13 чч.). ЦIарарин по­­эти­кадай аквазвайвал, абур КIиридин альманахдин 45-чина авай “Завай са хата хьана, вун яр кьуна” шиирдин кьуд лагьай бейти­нин са вариант я (адал тIвар алач, 137-нумра­ ала). Ша­иррихъ чпин бязи чIаларин вариан­тар хьун малум кар я. 2018-йисан ктабда (28 ч.) и вад цIар вилик квай бейтинилай гуьгъуь­низ куьлуь шрифтдалди ганвай баян тир. Ам­ма, вири шрифт чIехи ийидайла, и цIарар, гъа­латI хьана, шиирдик акахьна. Гьелбетда, “Къей­дер ва баянар” разделда гун гена кутугнавай.

1. “Гуьзел Тамум” шиирдин патахъай. Эхь, виликан вири ктабра и шиир кьуд гьижадин кьуд цIарцIин бейтер яз ганва. Гьахъ лагьайтIа, сифтедай зазни “Гуьзел Тамум”, гьа вири ктабра ганвайвал, кьуд гьижадин кьезил цIарарин шиир хьиз, Етим Эмина кьиблепатан поэзиядин кIалуб тир гъезел кьатIна арадал гъанвай цIийи кIалуб хьиз акунай. И кар за Эминан уьмуьрдикай ва шииратдикай кхьей (2002) ктабдани къейднай. Гуьгъуьнай заз шаир Ибрагьим Гьуьсейнова и шиирдин кIалуб гъезел я лагьанай. Р.И. Гьайдаров, КIи­ридин альманахда авайвал (№138, 47 ч.), “Гуьзел Тамум” муьжуьд гьижадин цIарарин шиир яз хьунин терефдар тир. Гьайиф хьи, 2018-йисан ктабда зун и шиирдин кьуд гьижа­дин, кIелзавайбур вердиш тир кIалуб хуьнал акъвазна. Гьелбетда, са шакни алачиз, “Гуьзел Тамум” гьакъикъи гъезелдин кIалуб­да туь­­­кIуьрнавай эсер я. Гъезел 16 гьижадин (А.Исмаилова лугьузвайвал, 15 гьижадин ваъ) цIарарикай ибарат я. Гъезелдиз ирид бейт ава, амма эхиримжи бейтинин цIар квахь­навай­виляй, Етим Эминан шииррин кта­бар туькIуьрза­вайбуру эхиримжи цIар (ам кьуд гьижадин цIарара са бейт я) гадарзавай­. Гъезелдин цIарарин гьар кьве гьижадилай, гуя чеб чпин севтина гьатзавай лепеяр хьтин, къенепатан рифмаяр къвезва (гьар са цIарцIе ихьтин рифмаяр пуд жезва). ЦIарарин эхиррани вири гъезелдиз са ванцин (аа, аа, аа…) монорифма ава. Амма икьван чIавалди акъа­тай вири ктабра гъезелдин эхиримжи, цIукьуд лагьай цIар (кьуд гьижадин шиирдин са бейт) авач. Аквадайвал, мецерай мецериз физ хвенвай и шиирдин бязи рифмаяр ва эхиримжи цIар квахьнава.

1998-йисан ктабда “Гуьзел Тамум” вичин гьакъикъи гъезелдин кIалубда аваз ганва.

Анай аквазвайвал, Абдуселим Исмаилова туькIуьрай ктабда “Гуьзел Тамум” вариантдик гена гзаф, хъуьтуьлвилелди лагьайтIа, кимивилер ква: вири цIарара гьар кьве гьижадилай лепеяр хьиз, гьар цIарцIе пуд къвезвай къенепатан рифмаяр квадарнава; цIарарин эхиррай аа, аа, аа… жуьре­дин монорифмаяр квахьнава (и вариантда рифмаяр аа, ба, ва, да…- хьиз, ганва); патан гафарикай зун рахадач (абур, манадиз, аваздиз, Эминан нугъатдиз килигна, хкягъун герек я); эхиримжи ирид лагьай бейт инани эсиллагь авач.

Лугьун хьи, 1948-йисан ктабдилай къенин йикъалди Етим Эминан шииррин ктабар туь­кIуь­райбуру, гьарда вичивай жедайвал, шиир­диз мецера квахьнавай Эминан хатI хкиз ала­хъунар авунва. Гьелбетда, шиирдин чIа­лан­ ва кIалубдин сергьятрай экъечI тавуна, зунни­ 2018-йисан ктабда “Гуьзел Тамум” ши­ир, Етим Эминан устадвилив кьадайвал, туьх­­кIуьриз алахънай. (ТIвар кьур ктабда ши­ирдин кьуд гьижадин цIарарин кIалуб хвен­ватIани, цIарар 16 гьижадинбуруз хкайла, къенепатан рифмаяр, цIарарин эхирра авай монорифмаяр чпин чкайрал алайди аквазва). Ингье за теклифзавай вариант:

Гуьзял* Тамум, ая фагьум,

зи чанда гум къекъвезава,

Накъвар, дердер, хьана селлер,

сефил вилер ишезава.

 

Са дерди-гьал тежез, гуьзял,

рикIе зи тIал-мерез ава,

Залан гъамар хьана парар,

сабур-кьарар тежезава…

 

Аман я ваз: гумир на наз —

зи чан кьураз — кIуьрезава,

Гуьзял, жаван мийир пашман,

на рикI гьикьван зи незава?

 

Ашкъидин дерт я хьи зегьмет,

вахъ ви, гьелбет, гъерез ава.

Гуьзял, за гьикI айин?

Зи рикI акъатиз икI кичIезава.

 

ЧIур хьана гьал, рикI хьана сал,

са затI мецял текъвезава///

Авур икьрар чIурмир на,  яр —

чал душманар хъуьрезава.

 

Рекъиб шейтIан, дустни душман —

гьардахъ жуван терез ава,

Геже-гуьндиз заз, етимдиз,

вун къакъатиз кичIезава.

 

Эмин фагъир на икI тамир:

зал гьакI шийир элкъвезава,

Ая дуван на, гваз иман:

мад вуч залан эвез ава?**

_____________________

*  Эминан  и  шиирда,  шиирдин  везинди  тIалаб­­за­вайвал, гафар яркIи нугъватдиз хас тирвал, ­гуьзял,  мецял  кIелун  ва  кхьин  лазим  я.  (Чеб  рифма­да  авай  дуьшуьшра  Эминан  шиирра шадви­лялди,  кIвалялди,  мецялди…  жуьреярни  гьалтзава).

**  Эхиримжи  цIар  зи  теклиф я  (белки,  чи  шаирриз мадни  кутугай  цIар  жагъин).

2018-йисан жува туькIуьрай ктабдик са гъалатI­­ни квач лугьунивай зун яргъа я. Гьа­йиф­ хьи, и девирда, корректорар авачирвиляй, кхьинрик, акъат­завай ктабрик бязи гъалатIар кумукьзава; 2018-йисан ктабни абу­­рукай михьи туш. Анжах шиирра ихьтин зурба гьарай-вургьай акъуддай кьван гъалатIар­ авач эхир. И къал акъудзавайбур паталди, “Эминан­ шииррик кямир!” лугьузвайбур паталди гъалатIар квачиз акъатнавай Етим Эминан ктаб гьим ятIа?

Мад тикрар хъийин, Етим Эминан ктабар туь­кIуь­райбуру, халкьдин рикI алай шаирдин чIа­лар ан­жах хъсанарун паталди, са гьихьтин ятIани дегишвилер тваз хьана. Амма а йисара шииррик акатна­вай рехнейрикай, гьайиф хьи, рахунар эсил­лагь­ фе­нач. Мецерай мецериз фена, кIватI­на­вай ши­иррик, бязи гъалатIар акат тавуна амукь та­вун­вай­ди чизвайвиляй тир, белки. Гьар гьикI ятIа­ни, а й­и­са­ра акъатай ктабри, абур туькIуьрай ва сифте гафар­, къейдер кхьей ксари (Г.Гьажибегова, Ш.Мей­­ланова, Н.Агьмедова, М.Гьажиева, А.Агъа­е­ва, Гъ.Садыкъи­ди, Р.Гьайдарова ва мсб.) Етим Эминан шииратдин илим арадал гъидай мумкинвал гана. Гьавиляй Етим Эминан уьмуьрдикай, адан шииратдикай жагъизвай гьар са делил, шииррин гьар са бейт чаз багьа ядигарар я.

Винидихъ къалурайвал, 1998-йисуз Абдуселим Исмаилов вич кваз туькIуьрай ктабдикни дегишвилер тIимил квач эхир! Бязи чкаяр гьатта цавай къачурбур хьиз аквазва. Вич Эминан шииррив икI жавабдарсузвилелди эгечIзавай касди масад русвагь авунин себеб вуч я бес?

А.Исмаилов кваз туькIуьрай 1998-йисан ктабда авай гъалатIар акур рагьметлу Агьмедулагь Гуьлмегьамедова а ктабдикай нарази макъала кхьенай (Куьгьне гьамам, куьгьне тIас. Лезги газет. 23.09.1999-й.)

За жуван я макъалайра, я ктабра 1998-йисан ктабдиз тегьнеяр ягъун хивез къачуначир (вучиз лагьайтIа, гьа виликан ктабрани бязи дегишвилер авайвиляй).

Бес гила, 2018-йисуз акъатай ктабдикай (бязи­буру кIелни тавунмаз), гъавурда авайдани-авачир­дани зурба гьараяр-вургьаяр акъудунин сир вуч ятIа?! Гьуьжетарзавайбуруни акI лугьузва хьи, на­лу­­гьуди, Эминан хатIарай абурун кьил акъатна­­ва­, адан шииррин гьар са гаф абуруз чизва. Ктабдай­ ктабдиз гьикI физватIа са шиирдин рехъ кьванни кьа­тIун тавуна, са ктабни гъилелай-тупIалай тавуна, бязибур тадиз гьуьжетдин майдандиз экъечIзава. Вучиз? Вуч паталди? Эминан шиирар хъсанарун паталди ятIа, хъсанара! Эмин хуьн паталди ятIа, хуьх! Амма гьарай-вургьайдалди ваъ. Са шиирдин кьванни тарихдиз килиг, ам ктабдай ктабдиз гьихьтин дегишвилер кваз физватIа синагъ ая.

Ф.Нагъиевак, винидихъ къалурай хьтин, “тахсирар” кутазвайбуру 2018-йисан ктабдиз “Арбен Къардаша вучиз рехъ гана” лугьуз, а касдилайни наразивал ийизва. Амма 1998-йисуз А.Исмаилов кваз туькIуьрай, гена гзаф гъалатIар квай ктабдиз рехъ куьз гана лугьузвач. Белки, Етим Эминан шииррин гьар са ктаб (гьайиф хьи, гъалатIар абурук виридак ква) Эминан ирс чирдай илимдин — эминоведенидин деринриз вегьезвай мад са кам хьиз кьабулзавайвиляй я жеди.

Эвелимжи, и гьарайзавайбурулай виридалай Етим Эминан шииратдин гъавурда А.Къардаш ава. Гьам шаир хьиз, гьам Эминан чIаларин таржумачи хьиз, гьам шаирдин уьмуьрдикай, шииратдикай кхьей пара дерин ва менфятлу макъалайрин иеси хьиз… Адан гъилелай, яргъал йисара Даггиздин редактор яз, Етим Эминан шииррин ктабарни фена…

Фейзудин Нагъиев

( Макъала куьруь авуна гузва )