“Нарушени”

И агьвалат гатун са юкъуз кьиле фена. Нисини жез мукьва Надир чпин гьаятдин  вилик  вичин яшаравай кьве гададихъ галаз кIинтI-лаш къугъвазвай. Эвериз акуна, ам звериз-звериз къунши Седрединан патав фена. Итимар машин хъийиз алахънавай. Сад машиндин кIаник чин цавална ярх хьанвай, Седредина,  патав акъвазна, адав герек алатар вугузвай. Ам къунши хуьруьнви Усман тир. Адани  Седредина хьиз,  колхозда шофервалзавай. Гила Седрединаз машин туькIуьр хъийиз куьмек гузвай.

Патав атай Надир акуна, Седредина,Усманав вугуз гъиле  кьунвай йиге чилел эцигна, кьве тупIувди  перемдин къултухдай вад манатдин вили  чар акъудна, Надирав вугана: — Вач, хтул, звера хъсан хци хьиз,  Агъамет халудин туьквендай са эрекь къачуна хъша.

ЧIехида кар буюрмишзава лугьуз, хвеши хьайи Надира,  пул къачуна, туьквен галайнихъ зверайла, Седредина адан гуьгъуьниз гьарай хъувуна: — Туьквен ахъа туштIа, кIвализ вач,  адан кIвалени авайди я!..

Туьквенчидин кIвал алай чкани Надираз чизвай, амма кIвализ фин герек атанач, туьквен гьеле кIевнавачир. Надира пул яргъи авуна, эрекь це лагьайла, туьквенчи Агъамета, “Вуна эрекь низ тухузва? Заз ви буба кIвализ хъфиз акунач эхир…”, — лагьана.

Надиран буба  колхоздин агроном тир. Туьквен,  дугъриданни, ам кIвалахдилай кIвализ хъфидай рекьел алай. Надира “Седредин халуди ракъурнава зун”, — лагьайла, туьквенчиди адав, картондиз ухшар чар алчудна, са шуьше вугана: — Хъсандиз твах! Гъиляй аватна, хаз тахьурай!

Надир туьквенчидин чиниз килигна, мад вахкузвай затI амани-амачни,  лугьуз. Туьквенчидин вилерай гадади  «Вуч килигзава вун заз? ЭлячIна хъвач!» кIелна. Надир кIвал галайнихъ цIуьх хъхьана. Хтана,туьквенчиди гьикI вуганвайтIа, гьакI гъилевай аманат Седрединав вахкана. Седредин сад аманатдиз, садни Надиран чиниз килигна. Къетне ам вич туьквенчидин чиниз килигайвал.

Седредина  хейлин гагьда вилер атIумна,  ахпа пIузаррикай  хъвер авуна, эрчIи гъилин къалурдай тIуб юзуриз-юзуриз, лагьана: — Вуна нарушени авунва гьа!..

«Нарушени» вуч лагьай гаф ятIа гъавурда акьун тавур Надираз хгудай жаваб авачир. Адаз, вичи са мус ятIани са татугай кIвалах авунвай хьиз, гила Седредин халуди гьа кардиз ишара ийизвай хьиз хьана…

Пара ятар авахьна анлай кьулухъ. ЯхцIурни цIудалай вегьенва Надиран яшари  гила. А туьквенчини аламач и дуьньядал. Усманни рагьметдиз фенва.Седрединни кьуьзуь хьанва. Къад йисалай пара я,  колхозарни амач. Машинарни гила масадбур я. Амма  аял чIаван  агьвалат адан рикIелай къени алатнавач. «Нарушени» гафунин мана чир хьайила,  Надиран бейнида ам акIана амукьна. “Нарушени” авурди вуж тиртIа?” — лугьузва къени.

«Лезги газетдин» 2019-йисан 2-нумрадай

______________________________________________________________________________

Мегьедин буба

Гъейифдин юкъуз  кимел алай ихтилат Мегьедин бубадин начагъвиликай тир. Уьмуьр­да раб-дарман вуч ятlа чир тахьай, уьмуьр нез-хъваз, кефиник акъатнавай, яшар кьудкъанни цIудалай алатнавай Мегьедин буба садлагьана азарханадиз аватнавай. Гатун чимивили тади ганвайни, тахьайтlа, маса  себеб авайни, накь ам, гзаф гьалсуз яз акуна, иесийри, “тади куьмекдиз” эверна, райцентрадиз тухванвай.

Гила кимеллайбуру гьа идакай суьгьбетарзавай. Эхирни вири ахьтин къарардал атана хьи, пака Мегьедин бубадал кьил чlу­гуна кlанда.

Экуьнахъ хуьряй физвай автобус сиве-сивди ацlанвай, кlвачел акъваздай чкани амачир. Автобус чкадив агакьна, агьалияр эвичlна, гьарма сад вичин кардихъ фена. Са чlехи кlе­рет шегьердин къене къекъвезвай автобус­ вилив хуьз амукьна: абур вири Мегьедин бубадин патав физвайбур тир.

Автобусди абур инлай вижеваз яргъа авай азарханадиз гъайила, сятдин цIуд  тир жеди.  Мегьедин  бубадин  палата  дараматдин кьвед лагьай гьавада авай. Атанвай ­цIуд-цIикьвед касдик хуьруьн агъсакъаларни, ­жегьил  итимарни  квай .Азарханадин гурарай акьахна, Мегьедин бубадин палата авай дегьлиздиз гьахьайла, абуруз а кьиле да­кlардин кlане стулдал ацукьнавай Мегьедин буба ­акуна. Сифте абуру хвешивал акатна: кьуьзуь­дан гьал акьван пис тиртlа,ам палатада месел жедай. Амма мукьув агатурдавай кьил чIугваз атайбурун хвешивал къалабулухдиз эл­къвена. Мегьедин буба, ван алачиз, аял хьиз шехьзавай. И гьал акурла, атанвайбуруз кичlе хьана: духтурри пис азар лагьанваз та­хьуй?..

Амма атанвайбуру чеб хвена. Мукьув хьана, салам гана, агъсакъалри зарафатарна… Мегьедин бубади я салам кьунач, я зарафатриз яб ганач, вичин шел давамарна. Эхирни агъсакъалрикай сада, саки гьадан яша­ра авай Мисениф бубади ам, къуьн кьуна, зурзурна ва жузуна:

— Чун вав тушни,кьуьзуь кlаркlар? Вуч хьанва? Вучиз вуна чи саламдиз жа­ваб гузвач? Вун кьенани,амани лу­гьуз­, итимар атанва ви патав. Вуна абур гьисабани кьазвач. Вилер яргъи дегьлизда туна,паб хьиз шезва. Лагь кван ваз духтурри вуч лагьанва­тlа,чазни чир хьурай!

Мисениф бубадин рахуни Мегьедин буба саки ахварикай кудна, ам вич-вичел хтана,вилин накъвар гъиливди михьна,кьагьурдив ацlанвай ванцелди лагьана:

— Мисениф,элкъвена садра и дегьлизда инихъ-анихъ къекъвезвай лацу якIарин­ мед­­сестрайриз килиг. Зун ширзавайбур гьабур я…

Сифте вири кегькир хьана амукьна. Ахпа ихтилат квекай физватlа агъсакъалрилай фад кьатlай жегьил итимар, ван ацалтна хъуьрена. Абурун гуьгъуьналлаз кьуьзуьбурувайни чеб хуьз хьанач — вири хъуьрез гатlумна. И  хъуьруьнрин гъавурда акьан тийизвай Мегьедин буба гила вич са геренда кегькир хьана амукьна, ахпа, хъел кваз, кьуьзуьбурухъ элкъвена:

— Жегьилар хъуьрезва,абур гьеле уьмуьр­дин гъавурда авач…Куьн, кьуьзекар, квел хъуьрезва?

Вичин гафар лагьана, Мегьедин бу­ба, ацукьнавай стулни вахчуна,хуьруьнвийри  гъанвай паярни гьанал туна, хъел кваз патав­ гвай палатадиз гьахь­на.РакIарин а патай чефте гьалдай ван хьайи хуьруьнвийрин хъуьруьнрин ван гила генани кlевиз акъатна…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 4-нумрадай

_________________________________________________________________

Мугьманвиле

Мугьмандиз фейи кlвале са йиф хьайитlани акъуд тавуртIа, Мегьедин бубади ам мугьманвиляй гьисабдачир. И хесет адак лап жегьил чlавалай квайди тир.Геждалди тlуьна-хъвана, ксудай вахт агакьайла, ада кlвалин кайванидиз лугьудай:

— Гьа и зун ацукьнавай чкадал са пlатlан эциг, чан руш, захъ кlеве­лай ахвар агалтнава…

Кlвалин иесидизни чара амукьдачир, фена мес кутадай Мегьедин бубадиз.

Фадлай Аллагьдин рагьметдиз фенватlани, Мегьедин бубадин и хесетдикай гилани, чка атайла, хуь­руьн­вияр рахаз жеда. Дидейри, са чкадиз мажбур яз гъвечlи аял гваз фе­­­на, геж хьана, аял  ахварал физ акурла, патав гвайбуруз икI лугьу­дай­:

— Къарагъна кlанда,чан вахар, зи “Мегьедин бубадихъ” ксун агалтнава…

Ахпани, ада вичин ахвариз физвай аял юзурна, алава хъийидай:

— Ша кlвализ хъфин,чан зи “Мегьедин буба”, жуван кlвале къатук­.

Кlвалахдин гуьгъуьниз ракъурнавай сад геж хквез хьайитlа,адан къарада икI рахадай:

— Имни Мегьедин бубадилай бетер хьана хьи мад, кьиф кьейинал йиф ийидай!

Лап кьуьзуь хьана, кватай чlа­ва­ризни вичин и хесетдилай гъил къачудачир лугьуда Мегьедин бубади.

Им адан гьа и кьуьзуь берейра хьайи агьвалат я. Йикъарикай са юкъуз Мегьедин буба фидалда шегьердавай са хванахвадиз мугьман яз. А хванахвани азербайжанви жеда. Вичин хесетдик гьарам акадариз вердиш тушир Мегьедин бу­ба, тlуьна-хъвана,йиф хванахвадин кlвале акъуддайвал жеда. Атайдалай кьулухъ гьа чай гъиз вугуз,  хъваналда Мегьедин бубади…

Дагъдин михьи,серин шагьвардал ксуз вердиш хьанвай Мегьедин бубади кlвалин кайванидив мес балхундик вегьиз тада. Ихтилат яргъи авуна вучда. Мегьедин буба — бал­хун­дик,кlвалин амай хизанарни, па­йи-паяр хьана, утагъра ксуда­. Бал­­хундин ракни и утагърин садан къенез ахъа жезваз хьана. Йифен са береда югъди чай хъванвай Мегьедин бубадиз къециз физ кIан же­да. Амма регъуьвиляй сакIани ксанвайбурун винелай элячlна физ жедач…

Экуьнахъ кlвалин итим — кардал, аяларни мектебдиз фида. Кlва­ле­­ тек кlвалин кайвани амукьда. Ада хейлин вахт гуьзетда, мус мугь­­ман къарагъна, гъил-кlвач чуьхвена, суфрадихъ ацукьдатlа лугьуз.  Амма Мегьедин буба балхундикай экъечlдач хьи,экъечlдач. Эхирни кайваниди сифте са ван эляда Мегьедин бубадал. Ван акъат­ тавурла кичlе хьана, ам вич фи­да балхундихъ. Адаз аквада хьи, Мегьедин буба, яргъан лап кьилиз чlугуна, вилерни гъуьлягъ акунвай хъипре хьиз чина туна, яргъи хьанва.

— Къарагъзавачни, халу, вун? — лагьана кIвалин кайваниди ада азербайжан чlалалди. Суфра ахъайнава за, гишин хьана жеди ваз…

Мегьедин бубади:

— Чан руш,са истикандавай яд хьанайтlа, хъвадай за, чимивили лап жигерар кана зи.

Кайванидиз и гафунин ван атунни,ада фена истикандаваз яд гъана. Мегьедин буба месин кьиле ацlукь­навай, вични къалабулух квай­ди хьиз аквазвай.

— Хъухъ, халу, яд, — лагьана кайваниди. Истикан вахкун вилив хуьз акъвазда.

Мегьедин бубадиз чир жеда хьи, истикан вахчун тавунмаз кlва­лин кайвани хъфидач. Гъилик зурзунар кутуна, истикан сивихъ тухудай кьасарна, адавай яд месел экъичда. Кlвалин иесиди кар гьинай атанвайди ятlа кьатlуда, сивик хъвер акатна лугьуда:

— Айиб авач, кьуьзуь аял. Са шейни жеч.Къарагъа, вач гьамамдиз,чин-гъил чуьхвена, ша суфрадихъ…

Икl лагьана, истикан кьуьзуьдан гъиляй вахчуна,  кайвани хъфена. Мегьедин бубани фад кlва­чел къарагъна, парталар вичел са легьзеда гьалдна, адан гуьгъуьнаваз балхундикай хкечIна.

Кьеженвай мес вахчуна, балхундал вегьена, кIвализ хтай кайванидиз кьуьзек ахкунач.Иниз килигна, аниз килигна — Мегьедин бубадин ялни амачир…

Лугьудайбур ава: а югъ — рекьидай югъ, мад Мегьедин буба  санизни мугьмандиз хъфенач.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 15-нумрадай.

___________________________________________________________________________________________________________

“Каша”

Апрель куьтягь хьана, май атанвай. Батарея цIийи чкадив экв ахъа жез-тежез агакьна. Командирди эмирна: куьруь са вахтунда хандакIар эгъуьнин, техника чка-чкадал туькIуьр­на, душмандиз таквадайвал кIевирна, батарея  женг тухудай гьалдиз гъин…

ЦIун кIвал гьеле атана агакьнавачир ва лап атанваз хьанайтIани, фу недай мажал садазни авачир. Аскеррин са пай хандакIар эгъуьниз гатIуннавай, муькуьбуруни техникадин аявалзавай. Кьунвай позиция хъсан чкадаллай: гьам душман галай патахъай кьакьанда авай, гьамни батарея акъвазнавай гъвечIи таладин кьуд пад верхин тарари кьунвай. Анжах цавай самолетдай тухудай разведкадиз ам алай чка акун мумкин тир.

Капитанни галаз техника чуьнуьхарун патал хилер- пешер атIуз руказ фенвай Гьемзе дестедихъ галаз кьулухъ элкъвейла, марф акадна. Капитанди аскеррик тади кутуна:

—  Звера, звера! Кьве сят вахт ава чаз, командир кьулухъ элкъведалди чна вири гьазурвилер куьтягьна кIан­да!

Пешерин еке чихелар авай парцин машин лепе гуз-гуз  батарея акъвазнавай таладихъ хквезвай. Аскерри, нажахар, перер гъилера аваз, адан гуьгъуьна зверзавай. Цив ацIанвай хандакI­див агакьайла, шоферди машин явашарна. ВучдатIа лугьуз, эмир гуьзетзавай арада, шуьшеяр авачир кабинкадиз кьулухъай капитан рахадай ван атана:

— Вуч акъвазнава вун хеб хьиз? Ягъа хан­дакI­диз, гьала!  Квехъай кичIе я ваз?..

Капитандин ван атана, викIегь хьайи аскерди газ гана, машин хандакI­диз вегьена. Анаг пара дерин тушир, амма гьяркьуь ва яргъи тир. Кьулал кьван агакьна, машинди чкадал  чархар эл­къуьрна. Шоферди машин са шумудра кьарада кьулухъ-виликна, амма машин вилик хъфенач. Аксина, гила  адан кьулухъ галай  чархарин чIехи пай чиле гьатнавай. Атана агакь хъувунвай аскерарни, капитан вични циз гьахьна, рум гана, машин хан­дакIдай акъудна. Вири кьилелай кIва­челди кьарадай кьацIан­вай: чархарикай кьар галаз хкатзавай ятари виридан чинарни  кваз асуннавай.  Амма кьаради кьацIурайвал, акъваз тавуна авахьзавай къвалдин ци абурун чин-гъил чуьхуьн хъувуна.

Сятдин цIусадаз кIвалахайла, вад километрда авай хуьруьз тапшуругъдиз фенвай командир хтана ахкъатна. Ада хъсан хабар хканвачир: кьве югъ вилик, гатана-яна, хуьряй акъуднавай фрицар, ял яна, кьлухъди элкъвезва. Разведкади хабар гузвайвал, вилик квай чIехи женгерин жигьетдай кьетIен метлеб авай а хуьр немсериз вуч хьана-тахьана, мад вахчуз кIанзавай…

ГьакI хьунни авуна: вири гьазурвилер куьтягь жез-тежез, немсерин танкар малум хьана. Пуд сятдилайни гзаф давам хьайи гъавгъа немсерин хийирдиз куьтягь хьун мумкин тир: гьам техникадин, гьамни аскеррин сан абурун пата пара тир. Амма кьулухъай хтана агакь хъувур къуватри са легьзеда гьалар чи хийирдиз  дегишна: фашистар, гатанвай кицIер хьиз, кьулухъди галчIур хъхьана­.

Гьам гишин тир, гьамни галатнавай чи аскерриз ял ядай мажал хьана.

Лап гъвечIи араяр гуз къвазвай марфади аскерри эгъуьннавай хандакIар ме­тIехъди цив ацIурнавай. Кьейибур анихъ акъвазрай, хер алайбур акъудна, санчастунив агакьариз жезвачир. Душман кьулухъ хъфенвайтIани, цIай гун атIанва­чир. Гуьллейрин ван акI къвезвай хьи, на лугьуди, абур лап гьа япун кIаняй физва. Къафунрив ацIанвай бочкаяр авай машин таладин юкьвал аламай. Гишин тиртIани, садани анихъди физ жуьрэтзавачир…

Хер тахьанвайбурукай сад Гьемзе тир. Ам муькуь сагъбурухъ галаз хер алайбур са патахъ авунал  машгъул тир. ХандакIдин са кьил кьакьанда аваз,  ана яд акъвазнавачир, хер алайбур абуру гьанихъ тухузвай. Кьил хандакIдикай хку­дун мумкин тушир — дуьшуьшдин гуьлледиз туьш хьунин кичIевал авай, гьавиляй аскерри кьве къат хьана кIвалах­за­вай. Нубатдин хер алайдан патав атана, са герен ял ягъиз цуквал ацIукьайла,  Гьемзедин вилер цин къене ярх хьанвай са аскердин чинал фена. Яхун, кьацIан­вай­ чинай мягьтелдиз кьве хци вил адаз килигзавай. Дикъет гана килигайла, Гьемзедиз и вилер танишбур  хьиз хьана­, гьа и береда хер алайдан вилерни зайифдаказ хъуьрена: ягъалмиш хьанвачир, цуквал ацIукьнавайди адан хуьруьнви тир…

— Вун Шамил тушни? — жузуна Гьемзеди, ам гьелеквиляй вич-вичел хтанвачир.

— Вун Гьемзе тушни? — гьа са макъам­да хайи чIалан ван атана Гьемзедиз. Це ярх хьанвай аскердин накъваривди ацIанвай вилер зайифдаказ хъуьрезвай.

Гуьгъуьнлай куьмекдиз агакьнавай батареядин аскер тир Шамилан метIен кIвалакIда гуьлле акьунвай. Ада иви гзаф квадарнавай, гишинвилини вичин кар ­аквазвай. Гьемзе гъавурда гьатна: гьикI жен-тежен, тIуьн жагъурна кIанда. Шамил гъиляй фин мумкин тир. Фикир хъийидай вахтар амачир, гьерекатна кIанда. Амма гьикI? Гъилин кIаник са къабни квачир. Адан вил аскерри гъиликзавай ведреда акьуна. Фад ведре шутхунна, акъатна хандакIдай, хурухъ-хурухъди хуьрекдин бочкаяр авай машин галайнихъ галчIур хьана. Гуьллеяр лап патав аватзавай, амма Гьемзедиз къайгъуни тушир. Ам машиндив агакьна, кIвачел къарагъна хкадарна, адан винел акьахна «Каша» кхьенвай бочкадин сив ахъай­на, ведре кяна, хапIа акъудзавай, би­легда  гуьлле акьуна. Амма ада ведре ахъай­нач, муькуь гъилив ялна акъудна, атайвалди кьулухъ элкъвена. Гъиликай кватай ивидин стIалри ведредавай  икьи хапIа яру авунвай. Акуна, аскерри гьужумна Гьемзедал. Кар а кар тушир, икI хьайитIа, Шамилал затIни гьалтдач. Мад сеферда бочкайрин патав хъфиз жеда лагьайтIа, таб я. Гьамиша бахтуни гъидайди туш! Гьемзеди хер алай гъиливди, гьяркьуь къуьнеривди аскерриз хуртIар гана, вич Шамилав агакьарна.

Гьавадик хурушумар акатайла, батареяди мадни хтана агакь хъувунвай къуватар галаз гьужумна немсерал. Хейлинбур кукIварна, есирда кьуна, амайбурни кат хъувуниз мажбурна…

…Шамилни, Гьемзени дяведай сагъ-саламатдиз  хтана, кьведани кIвал-югъ кутуна, гьарма сад  вичин хизанрихъ галаз кьуьзуь хьана. Вахт атайла, дуьнья дегишна…

22.11.2019

«Лезги газетдин» 2020-йисан 19-нумрадай

_______________________________________________________________________________________________________

ЧIагъан

Шоферди вичин нефсиниз рехъ гана, зур сятинин геж чкадилай югъурай автобус сиве-сивди ацlанвай: ацlукьна­вай­бурулай кlвачел акъвазнавайбур гзаф тир. Ихьтин шикил сад лагьай сеферда аквазвайди автобус дагъдин хуьруьз хъфидай кутlал рекьерай саламатдиз агакьдайдан чlалахъ жедачир. Чкадилай югъвадайла, адан мотордай залан, зуруна гьатнавай инсандай хьиз, ванер акъатзавай. Амма къеневайбуруз къайгъуни  тушир: са сятдилай автобус хуьре жедайдал садани шак гъизвачир. Аксина, автобус зарафатрин ихтилатри, хъуьрезвайбурун ванери кьунвай…

Райондин меркез куьтягь хьана, хуьр ­галай патахъ элкъведай чкадал автобус акъвазна: мадни акьахдайбур авай. Лугьуналди гъилиз са затlни текъведайди, шоферди яб тагудайди чизвайтlани, рахадайбур хьана:

— Чан Фазил стха, гьала, хъвач, гьиниз акьах­да абур, чка авани? Ина авайбур сад-садан кlулаваз хъфизва…

— Къала кван, пара рахамир, са тlимил сих хьухь а кьилевайбур, виридаз хъфиз кlанзава, низ кlанзавачтlа, эвичlрай, рекьин машинраваз хъфирай, — лагьана шоферди.

Хуьруьз буш хъфидай рекьин машинар авачирди виридаз чизвай, виридалайни хъсандиз — Фазилаз.

Гьа са рекьин винел, сад-садан арада 4-5 километр аваз, кьуд дагъдин хуьр алай. Гьар хуьруьзни вичин автобус авай, амма мадни виридалай яргъаз хъфизвай и автобусда гьамиша басрух жедай. Сад лагьай хуьруьз агакьна, эвичlдайбур хьанайтlа, автобус са тlимил кьезил жедай. Тахьайтlа, умуд кьвед лагьай хуьруьк кумукьдай. Адалай ахпа са яргъи рехъни амачир…

Шофердин патав, шегьеррин автобусра кондуктор ацlукьдай чкадал, чин машиндин къенехъ элкъуьрна, рехи, яргъи спелар авай Мисениф буба ацlукьнавай. Яшар кьудкъан­ницlудав агакьзавай Мисениф буба лап дагъдин кIане авай эхиримжи хуьруьз хъфизвай. Ада мукьвал-мукьвал бармак хтIуниз, автобусда чими тирвиляй гьекь жезвай пел яйлухдив михьиз, мадни вичин кьилел ахлукI­завай.

Кьвед лагьай хуьруьн агьалияр эвичIай­далай кьулухъди автобус кьезил хьана. Гила вири ацукьнавай, кIвачел касни аламачир. Мисениф бубадиз гила виридан чин аквазвай. Вилик квай чкайрикай садал къанни цIувад-яхцIур йисарин яшдин жегьил итим, адан патавни, дакIар галай патахъай, цIуд-цIикьвед йисан яшаравай са гада аял ацукьнавай. Абурун арадани чIагъан авай. Мисениф буба сифте чIагъандиз килигна, ахпа аялдин чиниз, адалайни гуьгъуьниз жегьил итимдиз:

— Ви бала яни?

— Ун, Мисениф буба, чIагъан ядай гьевесар ава…

— Лап хъсан, чан хва, амни сенят я, сенятдиз писди, хъсанди авай туш, ам камилдиз чирун-чир тавун ава, — лагьана Мисениф бубади, вичин икьван чIавалди айнаяр вуч ятIа течидай вилер аялдин чина туна:

— Я хтул, ягъ тIун вуна чаз са лезги макьам, чи рехъ мукьвал хьурай!

Аялди кьуьзуь кас вичив рахайди кьа­тIана, суал авай вилер вичин бубадин чина туна: яраб кьуьзуь бубади вуч лугьуз­ватIа?

Итимди вичин хва гъавурда туна: адаз дидедин чIал чизвачир. Аялди веревирдзавай вичин кьиле: зарафат ятIа, тахьайтIа чIа­гъан гъилиз къачудани? Ам фикиррик кумаз, Мисениф буба адан бубадихъ элкъвена:

— Я хва, аялдин диде неркай я, лезги тушни?

— Я, Мисениф буба, чи хуьряй я, ваз зун чир хъхьанвачир хьтинди я, зун Гьайдар бубадин хтул я.

— Заз вун лап хъсан чир хьанва, чан хва, вак квайдини чи къурушви Сефтеран хтул я, — Мисениф бубадин къалин, рехи рацIамар агаж хьанвай. — Бес дидени буба лезгияр тир аял вучиз рахазвач, вучиз чIал чирнавач куьне адаз?

— Лагь тIун, чан Мисениф буба, гьикьван лугьуда, чирдани ламран хци, — итим вичин аялдин винел элкъвена, — ингье, аквазвани ваз, ви туьгьметар я зи чина акьазвайбур…

Аялдин кIакIамар агъуз-виниз жезвай.

— Вучда ада лезги чIалакай, ам шегьерда яшамиш жезва, лезги чIал куьз герек я адан? — фадлай ихтилатдиз яб гузвай Нуьгьбала суьгьбетдик акахьна, — гила хуьрера авайбуруз рахаз хкIанзамач дидед чIалал, амукьна шегьердавайбур!

— Чун ина яшамиш жезва, и гьукуматдин чIал вине кьуна кIанда, гьабуруз кIандайвал авуна кIанда. Чна незвай фу гьабуру гузва, гила аси жедани чун? — автобусдин а кьиляй къвезвай и гафар лугьузвайдини жегьил са итим тир.

— Вуна вучиз абуру гузвай фу незва, я хва, вак гъил-кIвач квачни, фена кIвалахна, жуваз фу къазанмиша ман, — рахазвайдан гъавурда акьазвачир кьасарна Мисениф бубади.

— За кIвалахзава, амма майишат гьабуру гузвачни, лап кьан гьа куь пенсия — ам гьабурунди тушни, чун нин чилералла?..

Секин аквазвай Мисениф бубадик дуьз хъел акатнавай, ам чкадал тик хьана, са гъиливди вилик квай ракьун тар кьуна, муькуь гъил виликна, югъуриз-югъуриз рахана:

— Ихьтин ихтилатар ийидалди, кисна жуван чкадал ацукьа! Вун гьа Эждеран хтул тушни, колхоздин ижласда къарагъна, «Чи кьилин чубан вучиз къурушви хьана кIанда, чкадинбурукай эциг жедачни?» лагьай. Хипераллайбур къурушвияр хьайила, бес гьим хьана кIандай чубанрин кьил? Зун лезги яз, заз «атанвайди» лугьузвай Эждеран хтулдивай вуч гуьзетиз жеда? Чкаяр чарабуруз маса гана, абуруни анра чпин имаратар эцигнава, куьнни, паб-аялар галаз, гьабурун гьаят-бажада, гьабуруз кIвалахиз, гьабурун гъилиз килигиз ама! Де, хва ятIа, лагь тIун абуруз: «Куьн гьинай атанвайбур я?»

Квевай, хва, мал-къарани хуьз хъжезмач кичIела, вучиз лагьайтIа, квез авай акьул им я, куь къилихар лукIарин къилихар хьанва! Ата-бубайрин чкайрал ацукьна, куьне куьн лукIар хьиз гьиссзава! Куьне ганвай чкайрал дараматар эцигнавайбуру квез лугьузва: «Жуван мал-хеб жуван кIвачел кутIуна: зун физ-хквезвай рекье абурун цIапар, цIимилар такурай!». Квевай куь ата-бубайрин яйлахриз хъфиз жезмач! Вуна нин фу незватIа, заз чидач, амма за жуванди незва! ЦIикьвед йисан яшдилай за, бубайри хьиз, чубанвална, зи пенсияни за, ингье, и гъилерив, — ада са легьзе ракьун тар ахъайна, кьве гъилни виликна, — жуван зегьметдив къазанмишна, зи пабни, кьуьд-гад, яйлах-къишлах талгьуз, захъ галаз хьана. Гила вун вуж я хьи заз лугьуз: «Вуна нин пенсия къачузва, нин фу незва?» Гьукумат и чилераллай вириданди я — гьикI гьабурунди ятIа, гьакI видини я. Куьне куьн къерехдиз акъудайла, гьукуматди квез вуч хъийида? Куьн хипер хьайила, чубанни жагъида!.. Инсан сифте вич вичин виляй я аватдайди, адалай кьулухъди — виридан!

Автобус хуьруьн кIаник агакьнавай, Мисениф бубадин кIвал хуьруьн кукIва авайтIа-ни, ада шофердиз лагьана:

— Акъвазара, чан хва, а ви машин, ихьтинбурухъ галаз рехъ давамариз жедач завай!

Акъвазардай чкадив агакьнавачиртIани, Фазила кIвач тормоздал илисна. Мисениф бубади вичин рекьин кири гана, шофердиз элкъуьр хъийиз кIанзавай артух пулни вахчун тавуна, ам, къетнелай кьилелай хтIунна­вай бармак гъилеваз, къецихъ акъатна.

Автобусда авайбур вири киснавай, на лугьуди, хъиперин вириз къван вегьенвай. Са гъил чIагъандаллай аялдин вилер автобусдивай яргъа хьанвай Мисениф бубадал аламай. Ам,чIехи итим хьиз, фикирри тухванвай…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 26-нумрадай
________________________________________________________________________________________________________________________

Женнетдай чар

(Кьиса)

Ваз и чlаван хийирар, зи азиз пелкьашкьа вах! Заз чидач, куьна исятда гьи чlав ятlа — югъ яни, тахьайтlа йиф, амма ина гьамиша югъ я, кьуд пад экверин къенева. Цаварини, чилерини нур гузва.Къе яхцlур югъ я чун сад-садавай къа­къатна. Белки, вуна фикирна жеди стха вун туна фена, мад рикlелни аламач. Ваъ, зи азиз пелкьашкьа вах,акl туш! И яхцlур юкъуз са легьзени хьанач хьи, вун зи рикlел тахьай. Дидеди чун, кьветхверар, хайи йикъалай вуч хьанатlа, гьикl чун санал­ къугъванатlа, гьикl чун чlехи хьанатlа, — ибур вири гьар декьикьада легьзе-легьзе зи вилик хквезва.

Эвелни-эвел за лугьун хьи, чун къа­къатунин себеб залай аслу ту­шир­. Вазни акуна, гьикl са яхцlур кьар, вирини чlулав чIичI алайбур, шегьер­дай атанвай кьасабчиди чи иесидивай маса къачуна (пул тlи­мил гана лугьуз, чи иесиди “гьич ваз гьалал тахьурай!” лагьана къаргъишни авунай), машиндин куздиз вегьена тух­ванайтlа. Чаз гьич мукьва-кьилидиз сагърай хъулгьудай мажални хганачир. Кузда акьван басрух тир хьи, чун сад-садан кlулаваз фенай. Чун са бая­банлухдиз акъудайла, югъ мичlи жезвай. Кьасабчидиз ина чlехи цурар­ авай. Чалай гъейри ана мадни гзаф кьарар авай. Виридан сар чlулав тир.

Яхцlур юкъуз чаз ина яд гана, векь, мух вегьена. Валлагь, муькуьбур лугьуз жедач завай, амма зун лап икрагь хьанвай тlуьникай. Яхцlур юкъуз чун акl куьк хьанай хьи, заланвиляй къекъвез жезмачир. Яхцlур лагьай йикъан  йифиз чун мадни машинрин кузриз вегьена, тухвана. Гила шегьердиз гъанвай. Виридан крчарал яру цlирхер кутlуннавай. На лугьуди, мехъерар тир, чунни чамар…

Чаз шегьер сад лагьай сефер тир аквазвайди. Ина авай кьван эквер, машинар, инсанар, басрухар вуч тир! Чун, виридан кlвачер епинив кутlунна, ве­гьена ифей асфальтдал. Инсанри чун элкъвез-элкъвез гьалкъада тунай. Ина жегьил, кьуьзуьди, итим, дишегьли, аял — вири какахьнавай. Ида “заз аквазвач”, ада “заз аквазвач” лу­гьуз, сада-садаз басрух гуз, са гъиле яргъи байбут кьуна, иви кIвахь­­­завай муькуь гъилив инсанри вуг­узвай чарчин пулар ивидай кьа­цlан­­вай халатдин жибиндиз басзавай кьасабчиди!  Къапандиз ­ягъиз, гьа чи ви­лик гьикI тукIвазвай… Яраб им вуч лаг­ьай чlал тир­­тlа? Чун, язухар, гъана­,­ сад-садан ви­лик тукIваз вегьезвай… Эхир зал нубат атана, чан зи азиз вах. Кьасабчидиз, зун кlвачерик вегьена, туьтуь­нилай­­ кантl чlугваз кlан­завай. Зун маса къа­чунвай, чуруяр яргъи итимди лагьа­на:

— Акъваз акван, я кас, им вуч я, са ясиндикай, сурадикай кlелун авайди тушни мегер? Ам бес турус жедани икl тукIурла?!

Кьасабчидик сифте хъел акатна, адаз жаваб гуз кlан хьана. Ахпа акуна хьи, итим вич кьван кьвед я. Адан вилеравай зегьем акуна, фад гъве­чlи хъхьана, явашдиз лагьана:

— Я стха, за ясин, агъуз хьана, адан япал лугьузвайди я, — акl лапни хъсан я лугьуда фекьийри!

РикIиз кьей вах, а касди, агъуз хьана, итимдиз ван къведайвал, “бисмиллагь” лагьана, сура кlелдай кьасарна. Амма са келимадинни зун гъавурда акьунач!  Итимни, архайин хьана, къерехдихъ къекъечIна. Кьасабчиди давамна вичин «сура». Гила адан гафарин гъавурда зун акьазвай: “Алат, квахь, ламран хва лам, икьван зурба кьар зур къиметдай къачуна, завай сураярни хкlанзава”.

…Ингье, зи азиз вах, зун гила женнетда ава. Кьуд пад къацу чуьл я, амма нез жезвач. И яхцlур юкъуз тlуьникай икрагь хьанвай — гилани нез жедач эхир.  Иниз атанвайди чи руьгь, чан я, кьилер-кlвачер, хам, хук ана амукьна. Чак недай я сив квач, я руфун. Дуьз лагьайтlа, темягьни фи­дач. Якъин, женнетда гьа икl я жеди. Амма са шейини заз азаб гузва: зун ина гзаф дарих я,иллаки ви пата­хъай!­ Зун гишилани акъвазда, амма ви патав хквез кlандай заз!..

Мадни хълагьин: ина са яхцlур йис идалай вилик, гьа и зун хьиз, женнетдиз аватай са кьар мад ава. Адаз за кьасабчидин аламатар лагьайла, чир хъхьана: ам тукIурди гьа «зи» кьасабчидин буба яз хьана… А кас фадлай кьенвай, амма акьван  кьасабар авунвайтIани, ам женнетдиз акъатнавачир…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 32-нумрадай.

________________________________________________________________________________________

КIелетар

 

Са кьил кьере, са кьил дагъдин кикелла,

КIвалер ава, тик рагарин кьилелла.

Гад серин жез, кьуьд къвезвайд я кIевелай,

АлукIа, дуст, мугьман къверла, гуьлуьтар,

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Кьве вацI кьве гъил я, къужахда кьуна вун,

ГъвечIи вацIни ЧIехи вацIун кьула вун,

ИкI ярх хьана кьве дередин кIула вун,

Ялар ягъиз, къачуз ятIа регьятвал?

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

РикIелламач пара шейэр алатай,

Вахтар я зи яш — уьмуьрдин, галатай.

Амма гьар са ви кlевера акъатай

Легьзе, гъиз я хуш хиялрин кIеретIар…

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Жив аватна, экуьнилай чун квахьдай,

Алерраллаз Алид пеляй авахьдай.

Алукьдай чун ва къахрагъдай, авагъдай,

Аяз акьаз, гьатдай сиве, пеле тIал,

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Тамуз фидай, кал-гамишдиз пешердай,

Басма кудай, рук акъуддай мишердай.

Акваз тай-туьш, мугьман атай шегьердай…

Аялар тир, айибмир, ви веледар…

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Кьилихъ кьакьан сувар я ви, яйлах я,

Гьар кIама са сас тIакьурдай булах я.

Дагъдин яцран, жейранарин суракьдал

Къведай гьар са инсан а ви белед я,

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Лугьун кьве гаф лацугардан рушаркай,

Наздин кIватIар, иер инжи къушаркай.

Зани зи рикI са жейрандиз бушарнай…

Варз алай йиф…Жагъур тежез хелветар…

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Къариблухдиз ямир вуна зи гафар,

Вуч жен садра кьисмет хъжен ви гатфар.

Сачунилай цирияр квай нез афар…

Сурар кlватlин, камбар кутан, кьеле тван…

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

Ахъайин за кьилел атай краркай,

Рикlе авай хирерикай, тIураркай.

Амайбурукай, кьейибурун сураркай…

На заз, белки, хгун эхир билетар…

Къалажух зи, хайи диге — КIелетар.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 36-нумрадай.