КЬУЬЧХУЬР САИДАН 250 ЙИС
Гъилевай йисуз вичин 250 йис тамам хьун къейдзавай зурба ашукь, “бунтчи шаир” (алим-арифдар А.Агъаеван къейд) Кьуьчхуьр Саидан дустарикай сад хьайи къурушви хва Лезги Агьмеданни (ам КцIар райондин Вурварин хуьре Хайтакьрин сихилда 1762-йисуз дидедиз хьана, 1840-йисуз рагьметдиз фена) цIи 255 йис тамам жезва.
Кьуьчхуьр Саидакай суьгьбетдайла, кIанзни-такIанзни Лезги Агьмедакайни рахун лазим жезва. ГьикI хьи, абур гьа са девирдин ашукьар-шаирар хьайиди хьиз, гьа са кьадар-кьисметдин инсанарни я.
Абуру санал кьиле тухвай ашукьрин — сазандаррин бягьсерикайни, лезги магьалрин агьалийрин ихтиярар хуьн патал абуру чIугур азиятрикайни, иллаки ахлакьсуз, къаних ханарихъни беглерихъ галаз абуру чIугур женгерикай, чна виликдайни къейднавайвал, устадвилелди писатель Гьаким Къурбанан “Гьай тахьай гьарай” романда суьгьбетнава. Писателди а вахт гьа чIаван адетар, къилихар, къайдаяр виливай кьатIуз жедай, рикIиз таъсирдай художественный такьатралди къалурнава.
Романдай аквазвайвал, вири ханарни акьалтIай угърашар, ивидихъ къанихбур тушир. Хуьлуьхъви Гьажимегьамед-хан инсандин къадир авай, Ашукь Саид, Лезги Агьмед хьтин кьегьал ксарал кьарувалзавайди хьана. Романдай куь вилик гъизвай чIукари гьа кар субутзава.
* * *
Вичин девирдин маса шаирри ва ашукьри хьиз, Лезги Агьмедани эсерар асул гьисабдай туьрк ва араб чIаларал теснифиз хьана.
Амма Кьуьчхуьр Саидан девирдин шаир яз, Лезги Агьмеда лезгидалдини эсерар теснифна. И кар, вичин вилик кьил агъузнач лугьуз, Ашукь Саидан вилер акъудунин вагьшивилин буйругъ гайи Сурхай — хан русвагьзавай чIаларини субутзава.
Агь, мазарат, гьикI гъана и хабар на,
Келледиз къван, мецез яна дапIар на,
Я залум хан, къалур ийиз зарбар на,
Ашукьди вуч къан авуна, къаза ваз?..
Лезги Агьмедан хейлин чIалар, гьа жергедай яз, вич чи ва гьакI Азербайжан патани кIелдайбуруз фадлай машгьур хьанвай “Хесте Кьасум — Лезги Агьмед” тIвар алай гьуьжетни, 2000-йисуз чапдай акъуднавай къурушви шаирринни прозаикрин эсеррикай ибарат “Яру дагъдин шагьвар” тIвар алай антологияда гьатнава. Ана ва маса чешмейрани къейднавайвал, Лезги Агьмедан чIалар — инал тIвар кьунвай ашукьрин гьуьжет сифте яз “Кавказдин тайифаяр ва чкаяр ачухуниз талукь материалрин сборник” ктабдин 19-томда (Тифлис, 1894-йис), гуьгъуьнлай 1937-йисуз Бакуда акъатай “Ашугълар” кIватIалда чап хьана. Чебни туьрк чIалал. Абур чав ахгакьариз зегьмет чIугурди Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов тирдакайни чун винидихъ раханвай чешмейра лагьанва.
Эхь, асирар фирдавай, чун, са патахъай, чи чIехи классикар яшамиш хьайи ва абуру теснифай вахтаривай яргъа жезва. Муькуь патахъай, жуьреба-жуьре рекьерайни хваларай, архиврайни кIватIалрай, гъилин кхьинрай кIусар-тикеяр жагъин хъийиз, чи ирсинин бинейриз мукьва жезвайдини ашкара я.
Вуж я Лезги Агьмед чи къенин аямдин кIелзавайбур патал? Адан девирдин шаир ва ашукь хьайи Кьуьчхуьр Саидакай машгьур критикар тир Н.Капиевади ва В.Огнева “Кьуьчхуьр Саидан шиират мичIи йифиз цава экв авур сад лагьай гъед ва гележегда тIурфан жедайвилин сифте лишан я”, — гафар кхьенай. (“Поэты старого Дагестана. В кн.: “Дагестанские лирики” — Л., 1961. с.17)
Алим-философ ва литературовед Агьед Агъаева шаирдин чIаларик бунтчивилин фикирар квайди къейднай. “Бунчи шаир” яз Кьуьчхуьр Саидан тIвар гила чи вири хрестоматийра гьатнава.
Бес гьа девирда а залум Сурхай — хан акьван устадвилелди ва кичIе тушиз русвагь ийиз алакьай Лезги Агьмед бунтчи туширни?
Литературовед Гьажи Гашарова гьахълудаказ къейднава: “Хандиз Кьуьчхуьр Саидан гъиляй акъудиз кIан хьайи “азадвилин чуьнгуьр” Лезги Агьмеда уьтквемдиз хкажайди ашкара я:
Ашукь фида, чуьнгуьр тада аманат,
Лагьай гафар мецери гуз риваят,
Саидан кар кьамир дуьшуьш, аламат,
Чилин винел я хан, я бег-сад амаз…”
Эхь, Лезги Агьмедани, Кьуьчхуьр Саида хьиз, чи литературадиз хейлин цIийивилер гъана. Шиират дерин философиядин тах квай, яшайишдин гьахъсузвилерал наразивалзавай, иллаки лирикадин дерин гьиссер квай шиирралди девлетлу авуна. Ашукьвилин жигьетдай Лезги Агьмеда Дагъустанда ва гьакI Шекидани вичин зурба устадвал къалуриз хьана. И кардалди ада вичин вахтунда лезгийрин ад аршдиз хкажна.
Лезги Агьмедан кьатIунринни майилрин генгвал ва жуьреба-жуьревал, адан руьгьдин женг шаирдилай чав агакьнавай шииррай хъсандиз чир жезва.
Эсерар сифте яз, винидихъ лагьанвайвал, 1965-йисуз “Дуствал” альманахда, 2000 йисуз “Яру дагъдин шагьвар” кIватIалда чап хьана. Чаз абур мад сеферда чи кIелзавайбуруз раиж хъувун хъсан яз акуна.
Мерд Али
Лезги Агьмед
Хъел хьана хьи
Аман вахар, я чан дустар,
Зи адахли хъел хьана хьи,
Алатнава шумуд йикъар,
Такваз зун цIигел хьана хьи.
Чидай ахьтин себеб авач,
За чIурай са эдеб авач,
Я кин, ва я гъезеб авач,
Яр такваз энгел хьана хьи.
Шад аквамир зун винелай,
Нагъв кими туш зи вилелай,
Алатна физ тир рикIелай,
КIвал къведай рекьел хьана хьи.
Заз чиз, адаз ава илчи,
Зи жибин буш, гъил я ичIи,
Лугьузва Эгьмеда вичи:
Хер даим рикIел хьана хьи.
Ашукь Саидаз
Агь, мазарат, гьикI гъана и хабар на,
Келледиз къван, мецез яна къабар на,
Я залум хан, къалур ийиз зарбар на,
Ашукьди вуч къан авуна къаза ваз.
Бубадин рикI цIрадайди чида заз.
Дидеди хур гатадайди чида заз,
Ярди кифер чухвадайди чида заз,
Панагь хьанач залум фелек-худа ваз.
Ван хьайила, дагъдин свалар лал хьана,
Алван цуьквед винел чIулав хал хьана,
Къацу цуьквер кьурана кьал-кьал хьана,
Эгьмедаз пис кьуьд атана, гад амаз.
Ашукь фида, чуьнгуьр тада аманат,
Лагьай гафар мецери гуз риваят,
Саидан кар кьамир дуьшуьш,аламат,
Чилин винел я хан, бег-сад амаз.
Герек туш
Дере-тепе течиз текъвей яйлахрин,
Сив эцигиз шуьрбет тухвай булахрин,
Ни галачир сивихъ некIед къаймахрин,
Я нехирбан, я чубан чаз герек туш.
Диде-буба гадардайди гъенелай,
Намусдин кьил фенавайди хивелай,
Ватан кьулухъ таз фидайди синелай,
Адакай я рахун, я чIал герек туш.
Виждан пакдиз хуьз тежерди беденда,
Нефсин есир хьана фирди алемда,
Виртни шекер тавахьдайди къелемдай,
Ахьтин шаир, ашукь чанни герек туш.
Такабурдиз дертэгьлидив рахадай,
Нахуш фагъир, кири къачуз, чухвадай,
Гъил такъудиз Эгьмеданни яхадай,
Малла, фалчи, тажир, лукьмангерек туш.
Хциз насигьат
Акьулдиз кубут жемир, хьухь айих,
Машгьура жув, пеше яхъ лайих,
Кутамир тIварцIик гьич леке, синих,
Уьзуьагъдаказ къекъуьгъ, чан бала.
Гьахъ кIевиз кьуна, негьа нагьахъди,
Дуьз хъийиз алахъ какур-патахъди,
Вал къимет гъида гьа ви ахлакьди,
Бубайрин намус, кьин хуьх, чан бала.
Яшайиш дар я, рехъ алаш-булаш,
Элдин юкьва хьухь, элдиз салам гъваш,
Мумкин я, гьалтда къилихсуз юлдаш,
Адан рекьелай элкъуьгъ, чан бала.
Намерд агатай базар пис я, хва,
Кьин, фитне авай мазар (сур) пис я, хва,
Регьятвал чIурдай бизар пис я, хва,
Кутамир жувак синих, чан бала.
Вакай гьамиша хуш ван хьиз хьурай,
Къада-баладкай ви чан хуьз хьурай,
Эгьмедан рекьяй вун дуьз физ хьурай,
Мерддивай къачу къилих, чан бала.
