(Эвел — 51-нумрада)
Ахцегь район
Эхиримжи йисара районда туризмдин хел вилик тухуниз еке фикир гузва ва и жигьетдай ада Дагъустан Республикада кар алай чкани кьазва. ИкI лайихлу хьуниз районда савадлувилин “Люминари” кIвал, краеведенидин музей, агьалийриз жуьреба-жуьре рекьерай къуллугъдай “Самур” центр ачухуни, паркар цIийикIа туькIуьр хъувуни, культурадинни тарихдин имаратар хъсан къайдадиз хкуни куьмекзава. “Люминаридикай” кьилди рахунни герек къвезва. Ина кIелдай кабинетар, библиотека, обсерватория, лекторий, кIелдай зал, художественный ва къени крарин лабораторияр кардик ква. Абур акьалтзавай несилдин къуллугъда акъвазнава.
Гьелбетда, вири лезги халкьдин рикIел аламукьдай ва кьилин вакъиа Ахцегьа 19-сеферда кьиле тухвай Шарвилидин сувар я. Ам мадни тешкиллудаказ, гурлудаказ гьазурнавай. Дагъларин уьлкведин халкьарин садвал, стхавал мягькемаруник къуьн кутазвай и суварик Кьиблепатан Дагъустандин вири районрай ва шегьеррай мугьманар атанвай. РД-дин Кьилин, Гьукуматдин ва Халкьдин Собранидин патай иштиракчийриз сувар РД-дин Гьукуматдин Председателдин Сад лагьай заместитель Анатолий Къарибова тебрикна ва ада “Шарвили” сувар умуми милли (общенациональный) дережадив агакьнавайди къейдна.
Районда “100 школа” программадин бинедаллаз Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван ва Кьурукаларин школаяр ремонтзава.
Районда “ЦIийи дуьнья” газетдин 90 йис къейдна, “Дагъустандин руьгь” премиядиз лайих хьайи музыкант Нуруллагь Эмирбегован яратмишунрин межлис тухвана.
Райондин агьалийри хуьруьн майишатдин хъсан бегьерар битмишарун патал цин патахъай датIана кьитвал гьиссзава. И нукьсан арадай акъудун патал “Ахцегь-Мискискар” къанал цIийи хъувунва, адаз яд артухардай акведук туькIуьрна. Гила 175 гектар чилериз яд гудайвал жеда.
Дербент район
Дагъустан Республикадин Кьил В.Васильева тухузвай сиясатдин бинедаллаз са шумуд шегьердин, райондин администрацийрин кьилер дегишарна. Дербент райондин кьилени июндин вацра цIийи кас акъвазарнава. Ам Фуад Шихиев я.
Район хуьруьн майишатдин зегьметчийри гьасилзавай бул бегьеррин кьадарралди машгьур я. ЦIини абуру уьзуьмлухрай 50 агъзур тонн ракъинин кагьрабаяр, саларай 300 агъзур тонн салан майваяр, никIерай 3 агъзур тонн техил кIватIна. ЦипицIар гьасилунин рекьяй “Татляр” агрохолдингдив, “Митаги”, “Зидьян”, “Штул” агрофирмайрив, “Ш. Алиеван тIварунихъ галай совхоз” АО-див гекъигдайбур авач.
14-октябрдиз райондин зегьметчийри пуд сувар санал къейдна. Дербент район арадал атайдалай инихъ 97 йис тамам хьун, хуьруьн майишатдин агалкьунар къалурзавай “Къизилдин зул” ва азербайжандин халкьдин фольклордин “Севиндж” фестиваль. Шад мярекатрик Кьиблепатан Дагъустандин вири районрин ва шегьеррин администрацийрин кьилерини иштиракна.
Республикадин “Шегьердин къулай шартIар яратмишун” программадик райондай Белиж ва Мамедкъала поселокар акатнава. Белижда 2,2 гектар майдан пара гуьрчег паркуниз элкъуьрнава. Ана къекъведай рекьер (дорожкаяр), аялрин майдан, беседкаяр авунва, куьсруьяр эцигнава. Белижвийриз азад вахтунда ял ядай хъсан чка хьанва. Гьа и программадик кваз Заводская куьчедин гзаф квартирайрин кIвалерин гьаятарни къайдадиз гъана.
Мамедкъала поселокдани гьаятар, общественный чкаяр, куьчеяр аваданламишунин кIвалахар куьтягьзава.
Районда налогар кIватIунин месэла хъсандиз тешкилнава. Алатнавай цIуд вацран нетижаяр кьурла, госбюджетдиз пландилай алава яз 22 млн манат гъана.
Докъузпара район
ЧIехи Гъалибвилин суварин юкъуз Мискискар хуьре Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай ва телеф хьайи кьегьалриз памятник ачухна. Ам эцигуник и хуьряй тир Салигь ва Исмера Абасоврини чпин пай кутуна.
Эхиримжи йисара районда туризмдин хел вилик физва ва иниз къвезвай туристрин, спортсменрин ва гьакI зияратчийрин кьадарни гзаф жезва. И кар фикирда кьуна, Къурушрин хуьре туристрин лагердин имаратар эцигдайвал я. Талукь проектар туькIуьрнава.
Миграгърин хуьруьн юкьван школа районда образованидин лап куьгьне ва еке тарих авай идарайрик акатзава. Октябрдин вацра миграгъвийри, гзаф кьадар мугьманрин иштираквални аваз, шад гьалара школа кардик кутурдалай инихъ 100 йис тамам хьун къейдна. Школадин директор Фазир Абдуллаева къейд авурвал, 1918-йисуз хуьре кьве класс ачухнай.
Кьиблепатан Дагъустандин вири хуьрера хьиз, Докъузпара райондин хуьрерани школайрин дараматар дяведилай виликан йисара эцигнай. ШартIар, мумкинвилер кутугайбур туширвиляй жемятри чпин къуватралди эцигай са гьавайрин дараматар лап куьгьне хьанва ва абуру къенин истемишунриз жаваб гузвач. Республикадин «100 школа» программадик акатнавай Къаракуьредин ва Къалажухрин школайра ремонтдин кIвалахар физва. И кардик са бязи спонсоррини чпин пай кутазва.
Кьурагь район
Районэгьлияр террористриз муьтIуьгъ тахьай ва абурун алчах гъилерилай телеф хьайи мешебеги Зейнудин Батмановаз Россиядин Федерациядин Игитдин тIвар гуни цавук хкIурна. И хъсан вакъиа вири республикадани разивилелди, шадвилелди кьабулна. Идан гьакъиндай СМИ-риз акъатай материалри шагьидвалзава. Идалай гъейри июлдин вацра райондиз ва КIирийрин хуьруьз “Дагъустан” ГТРК-дин фильмяр гьазурдай десте атана ва ада Россиядин Игитдикай фильм туькIуьрна.
Республикадиз уьлкведин маса регионрай кьве агъзурдав агакьна пешекарар атанай ва абуру са шумуд районда, шегьерда электросетар къайдадиз гъун патал зегьмет чIугуна. Кьурагь райондин хуьрер, агьалияр электроэнергиядалди таъминарзавай сетарни пайгардик квайди тушир. Райондин администрациядин кьил Замир Азизов “Вологдаэнерго” ПО-дин кьилин инженердин заместитель Андрей Немировскийдихъ галаз гуьруьшмиш хьайидалай гуьгъуьниз Россетрин пешекарри Дагъустандин электрикрихъ галаз вири сетар къайдадиз гъана. Имни кIвалера ара-ара эквер хкадар хъийидач лугьудай лишан я.
Райондин Кумухрин хуьре ругуд лагьай сеферда “Кьурагь дагъларин авазар” тIвар алаз халкьдин манийрин республикадин фестиваль кьиле фена. Ана Агъул, Ахцегь, Дербент, Докъузпара, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Табасаран, Хив районрин, Дербент ва Дагъустандин Огни шегьеррин гьевескарри иштиракна. Фестиваль пара хъсандиз тешкилнавай.
Мегьарамдхуьруьн район
Чи газетдиз акъатай малумат – “Самурский” заказник милли паркуниз элкъуьрун – кIелзавай гзафбуру хушдиз кьабулна. И кардал РФ-дин тIебиатдин ресурсрин ва экологиядин министерстводин элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьнин рекьяй илимдинни ахтармишунрин институтдин пешекарар машгъул жезва. Милли паркунин сергьятрик Ахцегь, Докъузпара, Мегьарамдхуьруьн, Дербент районрин чилер акатдайвал я. Милли парк сад-садакай чара тир кьве участокдикай ибарат жеда: Каспий гьуьлуьн къерехрив гвай дуьзендал алай “Самурдин дельта” паюникай (13 агъзур гектар) ва кьакьан дагъда авай “Шалбуздагъ” паюникай (42 агъзур гектар).
Гьавиляй и районра талукь ксар муниципалитетрин кьилерихъ, жемятрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, абурун фикирар чирна. Бязи хуьрерин агьалияр, месэладин бинедиз килиг тавуна, чпин чилер милли паркуник кутуниз акси я. Милли паркунин дережа гуни адан мулкуниз инсанрин гьерекатри ийизвай таъсир хъуьтуьлдаказ гуьнгуьник кутадай, гьакIни ихьтин таъсир тIебиат тергдайди тахьунал дикъетдивди гуьзчивалдай мумкинвал гуда. Паркуникай садазни зиян хкатдач. Гена ада Самурдин там, набататар, къушар, гьайванар хуьниз, туристрин кьадар артухаруниз, кIвалахдай хейлин чкаяр арадал гъуниз куьмекда.
Кьиблепатан Дагъустанда яргъалди ва хъуьтIуьн вахтунда емишар, салан майваяр хуьдай чIехи имарат авачир. Гила и нукьсан арадай акъуддай мумкинвал жезва. Райондиз РФ-дин суьрсетдин хатасузвилин рекьяй Советдин руководитель Владимир Лищук атанвай ва санал кIвалахунин гьакъиндай икьрар кутIунна. Сифтегьан проектни ОРЦ (оптово-распределительный центр) эцигуниз талукьди я. И кар патал 10 гектар чил чара авунва ва 20-апрелдиз багъларин, саларин бегьерар тазаз тадай имаратдин сифте къван хандакIда туна. Ам ишлемишиз вахкайла, чи халкьдиз хъсан савкьат жеда.
Райондин Чепелар, Гилияр, Къуйсун, Хуьрел, Муьгъверган хуьрерин мулкара гьеле Дагъустанда авачир хьтин инвестициядин проект гъиле кьунва. Ам уьмуьрдиз “Багъ” КФХ-ди, райондин администрацияди ва РД-дин хуьруьн майишатдинни суьрсетдин министерстводи кечирмишда. 140 гектарда ичерин багъ (хилер шпалеррал акьалтзавай, автоматикадин куьмекдалди яд гудай) кутазва. Са гектарда 2631 къелем цадайвал я. Инвестициядин проектдин къимет 250 млн манат я. “Багъ” КФХ-дин векил, Дагъустандин багъманчийрин Союздин председатель Къазиагьмед Букарова къейд авурвал, харжзавай пул багъ бегьердал атай 2-3 йисалай чкадал хкиз жеда.
1-сентябрь ярагъвияр ва абурун аялар патал гьич рикIелай тефидайдаз элкъвена. Школадин куьгьне ва ацахьзавай дараматдин чкадал цIийиди эцигун патал абуру РФ-дин Президентдиз квазни чарар кхьенай. Гуьзлемишай йисар гзаф хьанатIани, эхирни мурад кьилиз акъатна. Шад гьалара 320 аялдиз чка авай цIийи дараматди аялриз вичин ракIарар ачухна. Гегьенш, фирягь классар, дегьлизар, цIийи мебель, къулай шартIар авай школада гила хъсандиз кIелни авуна кIанда.
Сентябрдин вацра мадни са лишанлу вакъиа кьиле фена. Райондин агьалийри 75 йис тамам хьунин юбилей тешкиллудаказ, гегьеншдаказ, шаддаказ къейдна. Районди къазанмишзавай агалкьунрик вири хуьрерин зегьметчийри чпин пай кутазва. Хуьрерин администрацийри шадвилерин майдандал кьилди-кьилихъ чпин майданарни ачухнавай. РД-дин Кьилин, Халкьдин Собранидин ва Гьукуматдин патай районэгьлийриз юбилей РД-дин Халкьдин Собранидин Председателдин заместитель Магьмуд Магьмудова тебрикна.
Октябрдиз Краснодарда “Перспектива-2018” лишандик кваз кьиле фейи бизнес-форумда Гилийрин хуьряй тир багъманчи Фейзудин Ибрагьимов “Золотой фонд регионов” ордендиз лайихлу хьана. Форумда Россиядин 20 региондай ва Къазахстандайни гьукумдин органрин, гъвечIи ва юкьван карчивилин векилри иштиракзавай. Ф. Ибрагьимов фадлай багъманчивилел машгъул жезва. Ада интенсивный ва суперинтенсивный багъларин 60 гектарда ичер, чуьхверар, хутар битмишарзава. Саки гьар йисуз 80 тонндилай виниз емишар гьасилзава.
Сулейман-Стальский район
Эминхуьруьн юкьван школа патал цIийи дарамат эцигиз гъиле кьурдалай инихъ 7-8 йис алатна. Ам эцигна куьтягьунихъни умуд амачир, амма РД-дин Кьил В. Васильеван тапшуругъдалди “100 школа” программа кардик кутуна ва тум галамай эцигунар акьалтIарунин буйругъни гана, герек кьадар пуларни чара авуна. Гьа икI, 1-сентябрдиз Эминхуьрени школадин цIийи ва гуьрчег, къулай шартIар авай дарамат ишлемишиз вахкана.
Мадни шад жедай кар: Алидхуьрени школадин цIийи дарамат эцигиз гатIуннава. Ам республикадин махсус программадин гьисабдай эцигзава ва къведай йисуз ишлемишиз вахкуда.
ЯхцIур агъзурдалай виниз агьалияр хъвадай целди ва 2500 гектар чилер дигидай целди таъминарзавай ва 2008-йисуз гъиле кьур “Сардархуьр — ДаркIуш-Къазмаяр” водопровод эцигунин кIвалахар акъвазарнавай, госбюджетдай пул ахъайзамачир. Гьукумдин кьилиз атай цIийи ксари гьа и важиблу месэлани гьялдай серенжемар кьабулна. И чIехи проект кьилиз акъудайла, 8 агъзурдав агакьна агьалияр кIвалахал желбда.
Октябрдиз Дагъустандин культурадин ва чIаларин йикъаз талукь яз ва Сулейман-Стальский райондин халкьдин яратмишунрин фестивалдин сергьятра аваз лезгийрин къадим халичайрин выставкани кьиле фена. Иштиракчияр, иллаки жегьил несил гамариз, халичайриз, надир нехишар алай къаб-къажахдиз, хуьруьн майишатда ишлемишиз хьайи алатриз ва куьгьне маса шейэриз гьейранвилелди килигна.
Ноябрдиз Кьасумхуьрел “Куьредин ярар” тIвар алаз халкьдин манийрин республикадин 3-фестиваль кьиле фена. Ам чи чIалан устад Етим Эминан 180 йисан юбилейдиз бахшнавай. Кьиблепатан Дагъустандин вири районрай атанвай фольклордин ансамблри Етим Эминан чIалариз теснифнавай манияр лагьана.
Районда культурадиз, образованидиз, хуьруьн майишатдиз инвестицияр желбунин кардиз еке фикир гузва. “СтIалрин багълар” тIвар алай инвестиционный проект иллаки важиблуди ва зурбади я. Инвестордин тIалабуналди агъзур гектар чил чара авунва. Ана емишар суперинтенсивный къайдада битмишардай ичерин багълар кутада. Вири крариз 1 млрд манатдив агакьна пул харжда. Чилерик гзаф бегьерар гудай “Делишес”, “Гала”, “Голден”, “Ред Чиф”, “Грени Смит”, “Фуджи” сортарин къелемар кутазва. Проектда емишар яргъалди тазаз хуьдай 50 тонн гьакьдай имаратни эцигда.
Хив район
Инани рикIел аламукьдай вакъияр кьиле фена. Кашанхуьре, Агъа Ярака, КьуштIила культурадин кIвалер, КъванцIила цIийи школадин, ЦIинитIа, КьуштIила спортзалдин дараматар ачухна. ЦIудухъа цIийи школа эцигзава.
Нариман Ибрагьимов
