“Хванахва”, “хванахвавал”… Аламатдин и гафара гьа са дувул (гафунин асул пай) — “хва” кьве сеферда тикрар жезва. Хва ва мад сеферда хва лугьузвайди хьиз жезва. Хизанда диде-буба патал хцелай багьа вуж ава?

Аквар гьаларай, “хванахва”, “хванахвавал” гафарихъни гьакьван еке мана ава. Гьавиляй, белки, чи улу ва ата-бубайрин несилар агъзур йисара гьа и хванахвайрин къанунралди яшамиш хьана. Чпи- чебни хвена, масабурузни чеб хуьз ва виликдини физ куьмекар гана… “Хванахва” — чпин  арада мукьвавилин алакъаяр авай хьтин танишар. “Хванахвавал” — хванахваяр тир гьал (алакъаяр).

Гьар са хуьре хванахва хьунилай еке девлет авач лугьудай чи бубайри. Хванахвадин кIвализ, жуван кIвализ хьиз, вахтарилай, агьвалдилай аслу тушиз, фин адет я. И хъсан адетдин метлеб бажагьат квахьнава. Хванахвавилин адетар арадал хкуникай, хуьникай тIимил рахазвач. Ара-ара чаз са гьихьтин  ятIа хванахваяр, санал кIватI хьана, санал мярекатар тешкилна лугьудай хабарарни къвезва. Месела, цIинин йисуз Сулейман-Стальский райондин ЦIийи Макьарин школадин векилар Ботлих районда, абурун векилар ина мугьманвиле хьана, хейлин хъсан майилар, фикирар арадал атана.

Вири пулдини агьвалди (багьа затIари) эвезнавай алай аямда хванахвавиликай рахун бязибуруз хуш тахьунни мумкин я. “Виш дустунилай виш манат хъсан я” лугьудайбур вилик акатнава. Са бубат  кесиб хьайи стхадин гъил девлетлу стхади хкьан тийизвай дуьшуьшарни ава.  Инсанрин алакъайриз гузвай къиметар виликанбур яз амач. Амма хванахвавал тамамвилелди квадариз хьанвач. Адан лазимвал, эхиримжи вахтара кьиле физвай бязи вакъиайри раижзавайвал, къвердавай артух гьиссзава. Дугъриданни, сада-садал кьил чIугун тавуна, сада-садан гуьгьуьл кьун тавуна, сад-садан шадвилерик, пашманвилерик тефена, гьикI жедайди я? “Тек тар тама тахьурай” лугьузвайла, инсандилай текдиз хьунухь гьикI алакьда?

Гьа и суалди зун ахьтин фикирдал гъизва хьи, хванахвавал неинки са хизанриз, тухумриз, хуьрериз, районриз, шегьерриз, гьакI чIехи регионризни, республикайризни, государствойризни герек я. Алай вахтунда государствойрин арайра лап вини дережайра тешкилзавай “саммитар”, “форумар” лугьудайбурухъ, зи фикирдалди, гьа адетдин хванахвавилин алакъаяр арадал гъунин, авайбур мягькемарунин, виликди тухунин метлеб ава. А алакъайриз дипломатвилинбурулайни артух “партнервилинбур” лугьузва, сада-садахъ галаз гьакьван важиблу договорар кутIунзава, куьмекар гузва, маса алакъаяр арадал гъизва.  ЧIехи пай алакъайри “инвесторар” лугьудайбур, яни еке мумкинвилер, девлетар авайбур кардик кутазва. “Инвестпроектар” лугьудайбур арадал гъизва. Ида неинки девлетлубур, санлай уьлквеярни вилик тухудай шартIар арадал гъизва…

ИкI лугьуз, гьуьжетарни арадал вегьезва. Амма и вири ихтилатар, алакъаяр государствойрин вини мертебайра жезва. Шей гьасилзавайбур агъада ава: никIе, сала, багъда, гьуьлел, мяденда, масанра… Шей гьасилна, ам маса гана, къазанжи къачуна, кьил хвена кIанзава. И рехъ, винидихъни лагьанвайвал, хванахвалинди, яни сада-садаз ихтибарзавайди тахьайтIа?..

Дугъриданни, хванахвавал хизандин, сихилдин, хуьруьн дережадилай виниз акъат тийизвайди гьиссзава. Вучиз?

Хванахваяр, гъвечIи хизанар тирди хьиз, чIехи шегьерарни, регионарни, уьлквеярни хьайитIа, ида низ манийвалзава?

Гьакъикъатда  чахъ ахьтин алакъаяр фадлай авайди тир. Белки, вири  шегьеррихъ, регионрихъ галаз авачир жеди. Заз чидайвал, Дагъустан Республикадин векилханаяр неинки Россияда, гьакI адалай къецени (Къазахстанда, Белоруссияда, Азербайжанда, Эрменистанда, Гуржистанда…) кардик квайди я. Россиядин саки вири областрин центрайра чи векилханайри фадлай кIвалахзава. Государстводинбурулай къецяй “халкьдин дипломатия” лугьудай алакъаярни фадлай тайин хьанва. Амма и алакъаяр анжах культурадинни литературадин, спортдин бязи мярекатар санал тешкилуналди ва я са гьихьтин ятIа “йикъар” кьиле тухуналди куьтягьзава.

Экономикадин жигьетдай алакъаяр тешкил тавунихъ вуч себебар аватIа?

За фикирзавайвал,  ихьтин крар (умуми ва я махсус туьквенар, базарар, центраяр, “экономикадин зонаяр” лугьудайбур) арадал гъун еке пуларихъ галаз, яни “карчияр”, “инвесторар” лугьудайбурун итижрихъ  галаз алакъалу я. Гьардаз вичи ийизвай харжияр гзаф яз аквазва. Гьардаз вичи вахчузвай къазанжи тIимил яз аквазва. Нефсинин аламат гьахьтинди я, эхир.

Нетижада садани экономика хкажуниз пул харж авуник кьил кутазвач. КичIезва. Пул харжда – кьил хкведач. Им тушни бес вагьши базардин лишан, къилих?..

Хванхвавили, ни гьикьван харжнатIа, низ гьикьван хийир хтанатIа, виликамаз гьисабзавайди туш. Гьисаб тавуна, харжияр ни ийида?..

Амма гьа ачух, сада-садаз ихтибар авунин бинедаллаз “хванахвавилин”  алакъаяр, амадагвилер, къаюмвилер кардик кутун тавуртIа, чун гьамиша гьа пехъи саврухрини гарари гатазвайбур  яз тада.

Зун я экономиистни туш, я политикни. Амма “халкьдин дипломатия” лугьудайдан гъавурда са тIимил кьванни ава. Дагъустандин емишарни, чехирни, коньякни, гъилин-тупIун сеняткаррин гуьрчег затIарни, Каспий гьуьлуьн балугъни, куьрни “такIан” жедай промышленностдин чIехи центраяр тир Уралда, Сибирда, Карелияда,  Магаданда- санани авайди туш.

Дагъустандикай эхиримжи саки 20-30 йисуз Россиядин вири  СМИ-ра тешкилзавай информацияди чун вирибуруз акьалтIай “вагьшияр”, чIулав “азиатар” хьиз къалурзава.  ТIимил хьанва чиниз къвезвай инвесторарни, туристарни, “хванахваярни”. Амма чахъ “милли  политикадин министерство”, “милли центраяр”, “культурадинни этнографиядин центраяр”, гзаф маса тешкилатарни ава эхир. Авачирди, зи фикирдалди, государстводин дережада кIвалахзавай “хванахвавилин”, миллетрин крар санал тешкилунин дипломатия. Гьахьтин идеологиядиз къуват гузвай тешкилатарни авач. Чи саки кьилин вири телеканалар, газетар, радио, журналар  гьа са миллетдин  (тIвар за кьазвач) векилрин гъиле тунва, раижзавайбурни гьабурун “агалкьунар”, “бажарагъар”, “мумкинвилер” я. Ихьтин гьал такун нин тахсир ятIа?..

РакIарал ЦIийи 2019-йис атанва. Белки, гьада чи мумкинвилер гъилевай ксарин вилерни ачухда, кьилерни. Хванахвавилин важиблувал аннамишда,  чи гзаф миллетрикай  ибарат уьлкведа а алакъаяр, виликрайни хьайивал, вини дережадиз хкведа. “Широка страна моя родная!..” (“Гегьенш я зи хайи “Ватан”) мани  буш чкадал арадал атайди тушир. Чаз, Советрин девирдин жегьилриз, а мани кьилинди тир. Гила вучиз лугьузмач ахьтин манияр?..

Мердали Жалилов