Инсанар гьар сад са ктаб я лугьуда. Амма бязи ксар ава, абурун рикIер акьван гегьенш ва мергьяматлу я, уьмуьрда акьван еке крар алакьнава хьи, абур неинки «ктабар» я, ихьтин ксари дуьнья дегишарзава.
Гьа ихьтин инсанрикай сад, Дагъустан Республикадин ва Россиядин Федерациядин нафтIадин ва газдин промышленностдин лайихлу работник, РД-дин Кьилин патав гвай агъсакъалрин Советдин член Насрутдин Насрутдинован тIвар чи ватандин тарихда гьамишалугъ яз гьатнава. Ам Дагъустандин газдин хилен бине кутур кас я. Анжах адан къилихдин кьетIенвал, къастунин кIевивал, рикIе авай мураддилай элячI тавун себеб яз, къе чи кIвалер вили ялаври чими ийизва.
Сифтедай кичIе тир
Дагъустандин мулкунал чиликай тIебиидаказ газ хкатзавай чкаяр гьеле дегь девиррилай гьалтзавайди тир. ЯтIани, яшайишда ам ишлемишун, адакай инсанар патал хийир хкудун вуч лагьай шей ятIа, гьатта алатай асирдин 70-йисар алукьдалди чизвачир. Сифтени-сифте республикада тIебии газ Дагъустандин Огни шегьердин шуьшедин шейэрин заводда ишлемишиз башламишнай. Дагъустандин Огнидин мядендал геологиядин жигьетдай ахтармишунин кIвалахар 1923-йисуз гъиле кьунай ва дериндиз эгъуьнунин нетижада инай газдин гужлу фонтанар акъатнай.
Завод цIийикIа туьхкIуьр хъувурдалай кьулухъ, 1926-йисуз и мядендай газ турбада аваз заводдин цехрив агакьарнай ва шуьшедин къаришма гьазурун патал ишлемишиз хьанай.
Къейдна кIанда хьи, а чIавуз тIебии газ кудай шей яз анжах чимивал ва энергия гудай центрайра (ТЭЦ), гьакIни заводрин ва фабрикайрин котельныйра ишлемишзавайди тир. Гьамни регьят, къулай кар тушир. ГьикI лагьайтIа, газдик алава затIар акьван гзаф квай хьи, ада ийизвай таъсир себеб яз заводдин кIвалах мукьвал-мукьвал акъваз жезвай.
Инал къейдна кIанда хьи, турбайра аваз гъизвай тIебии газ агьалийрин яшайишда ишлемишиз алахъай дуьшуьш хьайиди тир. Амма мусибатдин нетижайрал гъайи ада инсанрин рикIера анжах кичIевал тунай. И дуьшуьшди, гьайиф хьи, газ яшайишда ишлемишунин фикирар, и кардин гележег са кьадар яргъал вегьенай.
Гьеле Ватандин ЧIехи дяве башламишай йисара Дагъустандин бажарагълу инженер Гунашева, вичихъ галаз са къастунал алай ксар желбна, Махачкъаладин мядендилай меркездин Ленинин тIварунихъ галай куьчеда авай гзаф квартирайрикай ибарат кIвалерикай садаз турбайра аваз газ гъанай. Гьайиф хьи, газ чукIунин нетижада кIвал хъиткьиннай, гзаф ксар кьенай. Идалай кьулухъ уьлкведа турбайра аваз гъизвай газ ишлемишунал кIеви къадагъа эцигнай.
Гьа са вахтунда шегьеррин кIвалер газламишунин маса къайда кьабулнавай ва и кардал машгъул хьун патал «Даггаз» ПО тешкилнавай. Гьихьтинди тир и къайда? Махсус карханади инсанрин квартирайра, жими авуна, баллонра тунвай газ, махсус пичер ва яд чими ийидай тадаракар эцигзавай. И проект вири уьлкведин майданда уьмуьрдиз куьчуьрмишзавайди тир, газдикай маса къайдада менфят къачуникай гьатта раханни ийизвачир.
Амма вири крар са мус ятIани сад лагьай сеферда авурбур я эхир. ТIебии газ агьалийрин яшайишда ишлемишуникай сифтени-сифте кIевиз лагьайди, адакай авай хийир екеди тирдахъ инанмишарайди, республикадин хуьрерин кIвалерив вили ялавар агакьарайди Грозный шегьердин нафтIадин институтдин выпускник, а чIаван Ленинский райисполкомдин жегьил председатель Насрутдин Насрутдинов я.
Эрзиман мурад
Какашура хуьряй тир Насрутдин Насрутдинован буба Ильмутдин 1939-йисуз армиядиз фена. Гьа и йисуз адан диде кечмиш хьана, ругуд йис хьанвай гада ва адан 4 йис хьанвай стха яшлу бадедин хиве гьатна. Яшдай аял тиртIани, хизанда чIехи стха тир Насрутдин гьар юкъуз мектебдай хтайдалай кьулухъ пичина кудай кIарасар ва кализ гудай векь гъун патал тамуз финиз мажбур жезвай. Амма аялди гъизвай цIамар анжах са юкъуз кун патал бес жезвай. Гьа икI — гьар юкъуз.
Са сеферда адаз къунши Доргели хуьруьн сергьятда гзаф кIарасар ава лагьай хабар атана. Ам вичелай са кьадар чIехи гадаярни галаз аниз рекье гьатна. ЦIамар ина, дугъриданни, гзаф авай — кьве шеле туькIуьрна.Амма аялдихъ абур ялдай такьат авачир. Галай гадаярни хъфена, Насрутдин, кIарасрилай гъил къачун тийиз, тама амукьна. Виридалайни четинди кьве шеле гваз дагъдай агъуз эвичIун тир. Гьелек хьанвай гада кIарасрин винел ацукьна, цавуз килигна, туьгьметдивди лагьана: «Мегер ваз аквазвачни заз гьикьван четин ятIа, куьмек гуз жедачни?». Амма, са тIимил секин хьайила, ада рехъ давамарна. Яваш-яваш дагъдай агъадихъ эвичIайла, гададиз майдандал колхоздин бригада алаз акуна.
Аял нинди ятIа чир хьайила, буба Ильмутдинакай разивилелди рахай хуьруьнвийри адаз шелеяр чпив тун теклифна ва нянихъ кIвалив агакьарун хиве кьуна. Нянихъ Насрутдинав кIарасар ахгакьайла, ада сифтени-сифте вичиз Аллагьди куьмек гайидакай фикирнай. Амма абурни фад кана куьтягь хьана. Гьа и чIавуз, ада рикIел хкизвайвал, гададин кьиле сифте сеферда суал арадал атана: «Яраб кIвал чими ийидай маса, азабринди тушир къайда авач жал?»
И суалдиз жаваб адаз са шумуд йисалай жагъана. 1948-йисуз, буба залан хирер алаз дяведай хтайдалай кьулухъ, Насрутдинни адан дуст Сулейман Избербаш шегьердин школа-интернатдиз кьабулнай. Са сеферда гадаяр шегьерда авай Сулейманан мукьва-кьилидин — Насрутдинан рагьметлу чIехи бубадин дуст Бектемиран патав нафтIадин мядендал мугьман хьана. Анив мукьва хьанмазди, гададин фикир чиликай хкатзавай цIун кузвай лепейри желбна. Ам и шикилди акьван гьейранарнавай хьи, са кьадар вахт гада гаф акъат тийиз ва вил алуд тежез акъвазна. И легьзеда адан чанди гуя мад сеферда мекьи хъуьтIерин азабар гьисс хъувунай. Са арадилай гададай гьарай акъатна: «Бектемир халу, вучиз и газди, инсанрин кIвалер чими тавуна, гьава чимзава? Им гьахъсузвал я хьи!» УстIарди хъел кваз жаваб гана: «А лянет хьайидакай чара атIанва, нафт хкудиз тазвач, гьаниз килигна адаз цIай язава».
Гьа чIавуз, цав чими ийизвай цIуз килигиз акъвазнавай вахтунда, жегьилдин рикIе мергьяматлу мурад гьатна — газ инсанрин хушбахтвал патал ишлемишун.
Къастунилай элячIнач
— Избербашдин юкьван школа акьалтIарнамазди, 1951-йисуз зун Грозныйдин нафтIадин институтдик экечIиз фена. Имтигьанар нетижалудаказ вахканатIани, конкурсдай зун акъатначир, хтана Дагъустандин пединститутдин физикадинни математикадин факультетдик экечIна, 1-курс лап хъсан къиметар аваз куьтягьна. ЭкечIдай вахт мукьва хьайила, зун мад Грозныйдиз рекье гьатна. Гзаф ксари заз а чIавуз авай чкада амукьун меслят ийиз хьанай, амма зун къастуни ялзавай. Гьа икI, закай нафтIадин институтдин студент хьана. Ана кIелзавай йисара за жуван фикир юлдашрихъ, муаллимрихъ — виридахъ галаз веревирдзавай. Газ къиметлу шей я. Газдикай нефтехимиядин шейэр гьазурна кIанда, лугьудай муаллимри. МасакIа, яни чимивал патал ам ишлемишун гьич фикирдизни къвезвачир абурун, — рикIел хкизва Насрутдин Ильмутдиновича.
Институт акьалтIарайдалай кьулухъ жегьил пешекар Манасдин МТС-диз рекье туна. Республика газламишунин мурад ада ина поселок тIебии газдалди таъминарунин фикирдилай кьилиз акъудиз, авайвал лагьайтIа, и кар патал бине гьазуриз башламишна. Н.Насрутдинова датIана нафтIадин устIарривай (нефтяник), эцигунрин, производстводин объединенийрин руководителривай и карда куьмек тIалабзавай. Амма нетижаяр шадардайбур тушир. ЯтIани, ам рекьелай элячIзавачир.
— 1967-йисуз зун Ленинский райисполкомдин председатель хьана, яни зи гъиле власть гьатна. Ада лагьайтIа, заз рикIе авай кIвалах кьилиз акъудиз куьмек гана. Зун виринра къекъвезвай, газ инсанар патал хийирлу тирдакай лугьузвай, субутзавай. Жувахъ галаз са фикирдал атай ксар пайда хьайила, чна газдин состав ахтармишиз, ам хатасуздаказ ишлемишдай къайдаяр жагъуриз башламишна. И кардиз икьван фикир гунин себеб чна районда къушчивилин фабрикаяр хьун я лугьузвай, гуя чаз газ производство патал лазим я, — давамарзава ада.
Гьа и йисара Н.Насрутдинов са жерге къуллугъчи ксарихъ галаз, гьа жергедай яз инженер-нефтяник, ДАССР-дин ЖКХ-дин виликан министр, партиядин Избербашдин горкомдин сад лагьай секретарь Микаил Юсуповахъ, РСФСР-дин газдин промышленностдин министрдин заместитель А.Динковахъ ва газ хкудунин рекьяй управленидин начальник А.Гудзахъ галаз таниш хьана. Абурун куьмекдалди Н.Насрутдиновавай михьи авунвай тIебии газ яшайишда ишлемишун баллонра авай жими авунвайдалай хатасуз тирди субутариз алакьна. И ксарикай, гьакIни бубадин имидин хва, пешекар технолог ва нафтIадин устIар Гаирбег Гаирбеговакай Насрутдин Ильмутдиновичан амадагар, са фикирдал алай дустар хьана. Кьилинди, адаз вичин вири кIвалахра дестек буба Ильмутдин — СССР-дин Социализмдин Зегьметдин Игит, хуьруьн майишатдин кIвенкIвечи, халкь патал гьамиша рикI куз хьайи кас тир.
Абуру къуватар сад авуна, уьлкведин вири дережайра — Россиядин Федерациядин Госпланда, СССР-дин Госпланда ва икI мад турбайра аваз гъизвай газдин менфятлувиликай ва хийирдикай лугьуз, лазим документация туькIуьриз хьана.
И кардиз манийвалзавайбур тIимил тушир, анжах цIийи кар гъиле кьунвайбурун уьтквемвили, дирибашвили, къастунал кIевивили, гьатта хаталувал кваз такьуна, виликди фини Къарабудахкент (виликан Ленинский) райондин хуьрериз, уьлкведа сифтебурукай яз, 1972-1975-йисара газ гъидай мумкинвал гана.
— Чахъ цIийи турбаяр авачир, куьгьнебур са жуьреда туькIуьр хъийиз, «пинеяр» ягъиз, галкIурзавайди тир. КIвалах акъваз тавуна кьиле тухузвай. Жуьреба-жуьре идарайра документар туькIуьруни вахт къакъуд тийидайвал, абурун кIвалахарни жува ийизвай, пакамлай йифен кьуларалди акъваз тийиз кIвалахзавай. Сад-садан гуьгъуьналлаз чна газдин турбаяр хуьруьнвийрин кIвалериз тухузвай. И кардай инсанривай са кепекни пул къачузвайди тушир. Я жувани садазни гузвачир. Зун гьамиша намуслу рекье аваз фейи кас я. Анжах ихьтин рекьи нетижадив агакьарда, — лугьузва Насрутдин Ильмутдиновича. Гьа икI, республика газламишунин кIвалах Къарабудахкент райондилай башламишна.
И йисара Н.Насрутдинован хиялар республикада газдихъ галаз алакъалу кьилдин управление тешкилуникай тир. Сифтедай ада вичин важиблу къуллугъ туна, Дагъустандин магистральный газопроводрин линейный ЛПУМГ арадал гъана ва аниз регьбервал гана. Ахпа, гзаф четинвилер гьалтзавайтIани, республикадин амай районар сад-садан гуьгъуьналлаз газламишунин кIвалах гъиле кьуна.
«Россияда, мумкин я, вири дуьньядани сифте сеферда яз, кьабулнавай къайдайризни килиг тийиз, Дагъустанда хуьрерин агьалийрин кIвалер газдин сетрихъ галкIуриз башламишна. Халкьди еке ашкъи-гьевесдивди Насрутдин Ильмутдиновичан тереф хвена, адаз куьмекар гуз, хуьрерин газдин сетар туькIуьриз башламишна. 90-йисарин четин девирдилайни кам къачуна, темягьсуз зегьметдалди Дагъустандин 60-70% хуьрер газламишиз алакьна. Бес им аламатдин кIвалах тушни?!” — малумарзава «Даггаз» ОАО-дин генеральный директордин заместитель Анвар Ильясович Межидова. Ада къейд авурвал, а чIавуз ишлемишай газдин гьакъини инсанри тамамдаказ гузвайди тир, гьикI лагьайтIа, кIвалера газ хьун еке бахт яз гьисабзавай. «Гьелбетда, газдин къиметарни исятда авай кьван екебур тушир, ам жуваз акъваззавай гьакъидикай (себестоимость) ва санай масаниз тухунай акъатзавайдакай, са тIимил кьил эхцигна, ибарат жезвай», — алава хъийизва ада.
Къе чи кIвалера кузвайди гьихьтин газ ятIа, гьадакай Н.Насрутдинован амадаг, РД-дин ва РФ-дин лайихлу эцигунардайди, «Газпром» ОАО-дин ветеран Адильхан Минатуллаевич Абидинова суьгьбетзава:
— 1979-йисуз газдин магистральный «Моздок-Къазимегьамед» турба тухунин кIвалах башламишнай. И вахтунда чаз якъин хьайивал, Дагъустандин хсуси газ республика патал бес кьадарда авачир. Магистралдин турбадихъ галкIур хьун чун патал авай са мумкинвал тир. Уьлкведин кьили кьабулнавай къарардал рази тахьана, Насрутдин Ильмутдиновича районрин кьилерихъ галаз са чIалал гъунин кIвалах башламишна. И кардин макьсад чаз магистралдихъ галкIидай ихтияр гун ва проектда дегишвилер тун тир. Гьатта Дагъустандин руководстводани кваз тереф хуьдай кас хьаначтIани, Насрутдин Ильмутдиновича вичин фикир кьилиз акъудна. Нетижада республика патал 9 чкадилай газ къачудай турбаяр галкIурна.
1992-йисуз Дагъустандин ЛПУМГ-дикай «Дагестангазпром» ПУ хьана, ам государстводин «Газпром» концерндик квай кьилдин карханадиз, мад са шумуд йисалай «Каспийгазпром» ООО-диз элкъвена. И вахтунда Н.Насрутдинован гъилик 5 агъзур касди кIвалахзавай. 2002-йисуз ам къуллугъдилай элячIна.
Къенин юкъуз Насрутдин Ильмутдиновича вичин вири къуватар ва рикIин гьевес «Леззет» санаторийдиз серфзава. Хайи кIвализ элкъвенвай ина адаз ватанэгьлийри ял ягъун, сагъламвал хъсанарун патал виридалайни къулай, гьа са вахтунда тIем акакьдай мумкинвилер арадал гъидай фикир ава.
21-декабрдиз зегьметдин ветеранди 85 лагьай сеферда вичин хайи югъ къейдзава. Республикадин гьар са агьали патал еке савкьат авур, рикIин чимивал хайи халкьдиз гайи адахъ, къуй мягькем сагъламвал, кIубанвал хьурай!
Саида Мурадова
