И макъала кхьиниз зун и мукьвара чи газетдиз акъатай (1-ноябрдин 44-нумра) Сулейман-Стальский райондин кьил, машгьур алим-лингвист ва публицист Нариман Шамсудинович Абдулмуталибовахъ галаз мухбир А.Омарова кьиле тухванвай суьгьбетди мажбурна. Маса месэлайрихъ галаз санал чи хуьрерин экономика, культура, яшайишдин шартIар девирди истемишзавайвал виликди тухуниз, дагълух хуьрер арадал хкуниз, хуьниз талукь хейлин месэлаяр къарагъарнава, гьалтзавай четинвилерикайни лагьанва. Гьа и карди зун жуваз акур, чидай бязи рекьерани къекъуьрна.
Чи районар, хуьрер, бязи шегьерарни чукIунал куь гъана? РикIел алатай асирдин 90 — йисар хквезва.
Горбачеван “перестройкади” хаинвилелди майданда тур “плюрализм” гафунин ван хьайила, гъавурда авазни, авачизни акьван цIийи “регьберар”, “акьулар” гудайбур вилик экъечIна хьи, гьар са хуьре, гьатта гьар са хизанда сад-садаз къарши “партияр”, дестеярни арадал атана. Гьарда санихъ ялна, неинки къурулуш, санал кIватIай девлетарни тергна. Месела, акьван мумкинвилер, девлетар хьайи ЦIийи Къурушрин хуьре виликан я совхоз, я колхоз, я фермаяр, МТС, чехиррин завод, гамарин фабрика, гьатта базарни кваз амукьнач. Вишералди жегьилри Хасавюртдин, Махачкъаладин, маса шегьеррин базаррал гьерекатна. Хуьре амукьайбурни хьана… Экономика?..
Ихьтин гьалдиз чи вири районрин чIехи ва гъвечIи хуьрер атана. Кьиблепатан Дагъустандин районра, тIвар кьуна, дамахиз жедай са кархана тунач… Хуьрер гьикI виликди фирай? ГьикI чкадин кесибри чпин кьил хуьрай?..
А чIаван фасадвилер акурла, за ихьтин фельетон кхьенай:
Хъуьтуьл хъувун паталди циквегьена ли,
КIватIал хьана кицIерни, агакьайвал ни.
Иллаки рикI ацукьна кицIерин яхун,
ТиртIани ли кIараб хьиз, ухшар квай якIун.
Яхун бицIи цIарабди вегьена лап мез –
Ампайрихъай кичIе я, амма кIанда нез.
Са тулади, тум вегьей, амачир кьве сас,
Лидин яхун са кикез яна жизви кIас…
А паталай къарагъна фад чIехи къарам,
Кьуна лидин кIвачерихъай, тиртIани тIарам.
Лайкаярни майкаяр фена кIватIар хьиз, -
Лидин япар галатна, аватнавай циз.
Гуьдеказни туьлеказ кьаз кIанзава тум.
Са тум кьведаз гьикI хьурай? Гана кIанда рум!
Сарабашни алабаш агатна яваш,
Кьамухъай хьиз кьуна ли, ялна кьве капаш.
Амма залан ампаяр тир гзаф секин,
Къалур тийиз чкаяр гьич алай чпин.
Вич лугьумир, гьар садав агакьна кьве хеб,
КIанзавачир ампайриз къалур хъийиз чеб…
Сагъ ли тир, кицIерин гъиле тур адакай шаламарни амукьнач. Туькьуьлди ятIани, им чи гьакъикъат я.
Ихьтин фасадвилерин гъавурда парабур авачир. Мумкин я, гилани чун и йикъал вучиз атайди ятIа, парабуру веревирдзавач. Гуж нихъ пара аватIа, гьабур вилик акатна, рехъ гьа чпиз кIанивал гьална. Жувандайни, патандайни, хийирдайни, шийирдайни кьил акъатдайвал тунач. Чкайрилай гатIунна, республикадин, чIехи уьлкведин лап вини мертебайриз кьван къуллугъар маса гун, маса къачун, гъиле гьатнавайдалди тухум-тара тухарун, чилералдини, цералдини алвер авун, тухда гишиндаз яб тагун, гьатта кIур гун адетдиз элкъуьрна. Коррупция лугьудайди, ягьдин пайдах хьиз, вине туна. Гила шумудни са виликан сердер, Сулеймана лагьайвал, “тахтунай ават” хьана?..
Общество михьи хъувун, экономика арадал хкун, чкIай хуьрерал чан хкун регьят кар яз амач. И кар чун рахазвай суьгьбетдани къейднава.
А суьгьбетдай бязи къейдер тикрар тавуна жезвач: “…Советрин уьлкве чкIайдалай кьулухъ (за “чукIурай” лугьудай — М.Ж.) районда багъларинни саларин хаммал гьялдай карханаяр амукьнач. Гьихьтин заводар авайди тир. 10-15 агъзур касдиз кIвалах гузвай. А девирда гьабур тир райондин экономикадин бине. Чи агьалийрин кьадарни тIимил тир – 30-35 агъзур. Союз кIватайла, виридаз чизвайвал, Россиядин регионрай, маса республикайрай чи инсанар хтана. Гила районда агьалийрин кьадар 60 агъзурдав агакьнава…”
Экономика чкIана, агьалияр артух хьана. Бес агьвал?.. Гъил кьадай гьукуматни масад хьанва. Гила районда 10-15 касди кIвалахдай са цех ачухайла, еке агалкьун хьайиди хьиз жезва. Акьван къуватлу карханаяр хьайи чкада гила амайди са Ричал цин завод, 50 касди кIвалахзавай цIийи “Мевер” завод я лугьузва… Чкадин яд къапара цазвай кьве завод… Бес чкадин хаммалдиз вучда?
Суьгьбетдай аквазвайвал, райондин руководство, лугьуз тежедайвал, кIеве ава. Заводар кардик кухтуна, хаммал гьялайтIани, гьазур продукция акъудна тухудай базаррихъ муьгьтеж яз амукьнава. Авур харжияр вири тIач жезва… Ида куьн гьакъиндай лугьузва? Вагьши базарди чун ахьтин гьалдиз гъанвачни? Нив гва базарар? Нив гва ачарар?..
Зи рикIел Советрин девирда чи са бязи шегьеррин карханайри хуьрерин майишатрихъ галаз кьиле тухуз хьайи сада-садаз къаюмвал авунин алакъаяр хквезва. Месела, гьа Сулейман-Стальский райондин Цмуррин хуьре Каспийскдин “Дагдизель” заводдин куьмекчи майишат авай. Хуьруьн агьалияр вири гьа майишатдин рабочияр, шей гьасилиз, шегьердиз рекье твазвайбур, мажиб къачузвайбур, налогар гузвайбур тир.
Кьурагь райондин Гелхенрин хуьре Дербентдин ири панелрин кIвалерин комбинатдин куьмекчи майишат авай.
Мегьарамдхуьруьн райондин Самур станциядилай йисан кьиляй – кьилиз вагонралди (цистернайралди) чехир ва чехирдин материалар промышленностдин чIехи центрайриз дашмишдай. Гьа саягъда — саларин, багъларин майваяр, емишарни. Ихьтин алакъаяр Ахцегь, Рутул, Агъул, Дербент – вири районрин майишатрихъни авай. Месела, Тпигъа Ленинграддин (гила Санкт-Петербург) парча храдай, парталар цвадай комбинатдин филиал авай. Агъулвийри чпин дагъдин михьи як, ниси, гъери ленинградвийрив агакьарзавай… Гила гьинава ахьтин алакъаяр?.. Яраб чи чIехи кьилериз ихьтин алакъайрихъай кичIе хьанва жал? Вучиз?..
“Хуьруь – шегьердиз, шегьерди – хуьруьз!” — ихьтин алакъади вуж кIудзава?.. Им пландал бинелу яз ийизвай кар тир. Бес гила?..
Аквазвайвал, гьукуматдин дережада чи хуьрер хуьнин, виликди тухунин политика масад хьанва. “Прихватизация” лугьудайди илитIуналди, государстводи вири крар вагьши базардал вегьенва. Амма са “алверчивили” чи экономика бажагьат хуьда. Хуьн тийизвайди виринра аквазва.
Хуьрерин экономика, культура, яшайиш арадал хкунин, виликди тухунин умудар гила “инвесторар” лугьудай варлу ксарик кутазва. Аллагьди хвейибур авачизни туш. Амма инвесторризни чпи харжзавай гьар са манатди манатдилай тIимил тушиз кьил хкана кIанзавайди я. Банкари хиве кьазвай кредитарни гьахьтинбур я. Чи шартIара?..
Чаз чидай са шумуд мисалдай аквазвайвал, чи хуьрера (районра) инвесторриз куьмек гузвайбурулай зиянар гузвайбур, абурун харжияр гел галачиз квадариз алахънавайбур пара авайди хьиз я. Месела, Докъузпара райондин Миграгърин хуьре са шумудра инвесторриз (тIварар завай кьаз жезвач) гамарин фабрикадал чан хкиз кIан хьанай. Куьгьне дарамат ремонтна, ана гамунин тарарни эцигнай, рабочиярни кьурди чи рикIел алама. Кьилиз феначир а хъсан кар. Гила гьа куьгьне дараматни амач…
СтIалрин гамарин фабрика цIай яна канай…
Бес гила гьикI хьурай? ГьикI чи хуьрер, районар кIвачел хкида?.. Дагъларихъди цIийи рекьер-муькъверни, газдин линиярни тухузвайди аквазва. Хъсан тешкилатчияр авай хуьрерив (месела, Чепер, Калукар, Къаракуьре) вили ялавар агакьни авунва. Амай цIудралди хуьрерив мус агакьда? Эхиримжи агьали хъфейдалай кьулухъ (месела, Ухулар, Мацар, Грар, маса чкаяр) чи дагълух хуьрериз газдин линияр тухунин лазимвал амукьдани?
Государстводин къаюмвал, къайгъударвал, къуватлу майишатар, МТС-ар, карханаяр арадал хкун тавунмаз, чун рахазвай хьтин агалкьунар чи хуьрерив мукьвал тир цIуд йисара бажагьат агакьда. ИкI са за ваъ, Россиядин майданда саки вири регионрай гузвай хабарри, телеканалрай къалурзавай репортажрини газетринни журналрин макъалайри (абурун авторар, адетдин инсанар хьиз, тIвар-ван авай политикар, публицистар, писателар, актерар я) раижзава. Мус ван жедатIа чи кьилин сагьибриз? Чи депутатриз?..
Мердали Жалилов
