“КьепIир, КьепIир, гуьзел я вун,

Булахривни багъларив.

РакIар ачух кIвалеривни,

Кьакьан къацу дагъларив.

Берекат бул авай хуьр,

Гьуьрмет, абур авай хуьр”.

 

И цIарар шаир, композитор Асеф Мегьмана КьепIиррин гуьзел тIебиат, бегьерлу багълар, берекатлу никIер, кьакьан дагълар, гьамга хьтин яд авахьзавай къайи булахар, таза аялдин темен хьтин михьи гьава, инсанрин ачух рикIер, мугьманпересвал вичин вилералди акурла кхьейди тир. Кьурагь районда чIехибурукай тир КьепIиррин хуьр са вахтара неинки районда, гьакI республи­кадани тIвар-ван авайди, машгьурди тир.

1942-йисалай хуьре юкьван школа кардик ква. Ана неинки кьепIирвийрин, гьакI къунши хуьряй къвезвай гзаф аялрини кIелзавай. Абуруз къулай хьун патал школадин къвалав интернатни ачухнавай. Дя­ведилай гуьгъуьнин йисара Да­гъустандиз Россиядин гьар са пипIяй хъсан чирвилер авай жегьил муаллимар атанай. Абуру Дагъларин уьлкведин аялриз савадлувал гана, кIелиз-кхьиз чирна дуьньядикай хабардарна, сиве мез туна, хъсандиз тербияламишна, кIелунрал ашкъиламишна. Дагъустандин агьалийри абуруз рикIин сидкьидай чухсагъул, аферин лугьузва. Абурукай гзафбуруз Дагъус­тандикай кьвед лагьай ватан хьана, чпин кIвал-югъ ина кутуна, яшамиш жезва.

КьепIирдилай тир Балаев Абдулкъадир, Абдулаев Жаруллагь, Къурбанова Сари, Къагьиров Къагьир Ленинан ордендиз лайихлу хьана.

КьепIиррин школада чирвилер къачурбурун арадай тIвар-ван авай алимар, духтурар, жавабдар политработникар акъатна. Са кьадарбуру Россиядин вузра кIва­лахзава. Алай вахтундани кьепIир­вийрин кадрийри гзаф чкайра гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазва.

КьепIирвийриз дамахдай крар гзаф ава. Ватандин ЧIехи дяведа диде-бубаяр телеф хьайи етим аялар патал детдом кар­дик кутунай. Ана абуруз неинки чирвилер, тербия, гьакI рикIин чимивал гуз, абур ла­йихлу гражданар яз чIехи авуна. Хуьре Культурадин кIвал, участковый больница, аялрин бахча, ктабривни журналрив ацIан­вай библиотека, гамарин фабрика кардик квай. Ана нехишрин устадри хразвай гамарални халичайрал гьатта къецепатан уьлквейрин инсанрини гьейранвалдай.

КьепIиррихъ “Коммунизм” тIвар алай девлетлу колхоз авай. Адан тевлеяр мал-къарадив, яйлахар хиперин суьруьйрив ацIанвайди тир. Колхозди государст­водиз гьар йисуз пландилай артухни алаз як, нек, чIем, ниси, сар вахкудай. Молотил­кади югъди, йифди кIвалахиз, колхоздин складар техилдив ацIана жедай. Агьалийри хуьруьн майишатдин гьар са хиле ашкъидивди кIвалахдай, уьмуьр къениндалай пака хъсан жедайдак умудлу яз, гележегдихъ физвай.

Кьисметди зун хуьруьвай са тIимил яр­гъа авунва. Гьавиляй зун мукьвал-мукьвал хуьруьз хъфизвайбурукай туш. Амма гьар сеферда Сив хуьнин ва маса суварриз жуван багърийрал кьил чIугвазва, гьакI сурарални дуьаярзава. И сефердани зун хуьруьз хъфенвай. ГъвечIи чIава­лай таниш никIер, багълар, хуьруьн чина авай, гзаф вакъиайрин шагьид хьайи, къацу хьана, такабурлудаказ акъвазнавай, гьеле аял вахтарилай жув гьейран тир ­кьа­кьан дагъдиз килигиз амукьна зун.  Зи багъри ерияр, квез гьикьван гуьзелвал  ­ган­ва тIебиатди! — хиял фена зи рикIяй. Гьар сеферда хуьруьз хъфейла, за жув чIехи хьайи магьледиз вил вегьеда. Дуст руша­рихъ галаз кIвали-кIвалер къугъвай куьче­яр, хизанрив ацIанвай кIвалер, экуьнахъ, ван ацалтна, колхоздин кIвалахал физвай ди­шегьлияр, еке суьруьяр вилик кваз  чуьл­­­дай хквезвай къуншияр, нянихъ кIва­ле­рихъ ял хъийизвай калеринни гамишрин нехирар, — абур вилерикай карагайла, зак са гьихьтин ятIани шадвилин гьиссер акатда. Зи рикIел алама, чун ая­лар тирла, ­хуьре кIвалер инсанрив ацIана жедай. Абу­рук­ же­дай юзун — гьерекат вуч тир!  Хуь­руьн май­­дандал алай кимел яш­лу итимар­ ацукь­дай. Садбуру политикадикай, масабуру хуьруьн майишатдикай ихтилатар ийидай. Абур алай кимни гьа­кьван иер аквадай. Гьатта колхоздин председателни, Сталинан жуьреда шинель, къацу шап­ка, чекмеяр алукIна, колхоздин бригадирарни галаз экуьнахъ фад жемят кIва­лахрал буюрмишиз, гьар са магьледа къе­къвез­вай. Ибур вири хуьр авадан­ламишзавай, уьмуьр ргазвай, жемятди государстводихъ далу агалднавай, жемят шад яз геле­жегдихъ физвай бахтлу вахтар тир.

Гьайиф хьи, гила маса девир алукьнава. Хуьруьхъ виликан хьтин машгьурвал, берекатлувал амач. Советрин Союз чукIу­ру­никди, вири хуьрерин хьиз, Кье­пIир­­­рин берекатарни фена. А еке колхоз чкIана, адан девлетар тар-марна, гьиниз фена­тIани чидач. Колхоздин техника вилик-кьилик квайбуру тарашайбур тарашна, амайбур маса гана. Вишералди дишегьлийри гамарни халичаяр храз хьайи карханадал тIапIарар ала. Зегьметдиз къа­бил инсанар бейкар яз ама. Хуьре амай жегьил не­силдиз тербия гудай, ам аваданламишунин къайгъуда жедай, рикI кудай яшлу ин­санарни амач. Хуьре авайбур вири жегьилар я, абурукайни гзафбур са тике фу къазанмишун патал шегьерриз физва. Виридалайни гьайиф къведай кар ам я хьи, гзаф кIвалер ичIизва. Бязи кIва­ле­ра дидеяр ялгъуздаказ яшамиш жезва, я тахьай­тIа, кьведни рагьметдиз фена, кIвалериз тIапIарар яна, рухваяр шегьерриз фенва.

Диде-бубадин кIвал бинейрин бине

ГьакI зи уьмуьрдани — умудрин къеле, —

лагьанва са манида. Фикир гайила, гьи­кьван хъсан гафар я. Дугъриданни, вири уьмуьрда кIанивални чимивал гудай бубадин кIвал, ана са къайгъуни хиве авачиз, диде-бубадин лувак аялвилин йисар физва. Абур гьар са касдин уьмуьрда виридалайни гуьзел йисар я. Амма уьмуьр фирдавай инсанрин къайгъуярни къалин, са вахтар алатайла, бубайрин кIвалерни ичIи жеда. Диде-бубайри веледар чIехи ийизва, абуруз тербия гузва, вири четинвилериз таб гана, шегьре рекьел акъудзава. Чеб яшлу, зайиф хьайила, абурукай яман йикъан панагьар жеда лагьана фикирда. Им, гьелбетда, диде-бубадин умудни я, тIебиатдин къанунни. Амма,  вучиз ятIани, гзаф  вахтара уьмуьр­да масакIа жезва.

Бубайри, чпихъ рухваяр ава, гурмагъда гьамиша гум хьурай лагьана, кIвалер эцигда. Амма абурун умудар кьилиз акъат­завач. Са мус ятIани а кIвалера хуьре гьуьрмет авай, мугьман итим галай иесияр авайди тир. Гила лагьайтIа, алатай хъсан йисарихъ шехьзавайбур хьиз, гзаф перишан яз аквада абур. Им, гьелбетда, вири рухвайри чпин бубайрин имаратар гадарнава лагьай чIал туш. Чеб хуьре яшамиш жезвачтIани, бязи рухвайри кIвалер хъсан ремонтар авуна, абурал датIана чпин гъил алаз ийизва. Масабурувай рикIиз кIанз, амма финансрин рекьяй гъил акакь тавун себеб яз кIвалер лазим тир къайдадиз гъиз жезвач. Гьайиф къведай кар ам я хьи, бязи кIвалер михьиз­ ацукьна, кул-кусрин арадай гьич чирни хъжезмач. Рухвайри а кIва­лер гьикI аватIа чирун патал гьич кьил кьванни чIугвазвач. Белки, им девирдин тахсир ятIа?

Хуьруьн са бязи маса татугайвилерикайни лугьун. КьепIир­рихъ кьве сурар ава. Хуьруьн агъа кьилихъ галай сурарикай зун рахадач,  абур са гьал къайдада ава. Хуьруьн вини кьилихъ багъдин къерехда авай сурара лагьайтIа, инсандин буйдиз кьван векь экъечIнава. Анай жуван багърийрин сурар жагъурун четин я. Сив хуьнин сувариз кьванни бес ана къайда туртIа жедачни?

Хуьре са шумуд чкадал булахар ала. Анрай йиф-югъ яд авахьна физва. Алай вахтунда яд бес жезвач лугьузва. А булахрал кранар эцигна, яд кьенятдалди ишлемишайтIа, пис яни? Вири кIвалахар инсанрилай аслу я. Жуван хуьр авадан яз, ана гьуьрмет, къайда-низам аваз акун гьар садан мурад я, гьелбетда.

Шад жедай кар ам я хьи, хуьруьвай  яргъара яшамиш жезвай жегьил кье­пIирвийри “Абад КьепIир” тIвар алай мергьяматлувилин фонд тешкилнава. Адан планрик ква: хуьр аваданламишун, руьгь  квай, сагълам, камаллу жегьилрин цIийи несил чIехи авун, хуьруьнвияр социаль­ный проектрин куьмекдалди сад ва ала­къалу авун ва икI мад.

Фонд хайи хуьре менфятлу важиблу проектар, уьмуьрдиз кечирмишунал машгъул я. Сир туш хьи, сад тир чIехи уьлкве чу­­кIурайдалай кьулухъ чи халкьари чпин виш йисарин хъсан адетар, менфят квадариз башламишнава. И делилди несилрин арада авай алакъаяр кьатI хьунал гъизва. Регионда социальный, экономикадин гьалар четин хьуникди, республикадин гьукум гъиле авайбуру бегьем фикир тагуникди чи хуьрер уьмуьрдин гзаф хилерай кIанел аватзава. И карди агьалийрин эдебдин, руьгьдин гьаларизни таъсир тавуна тазвач. Гьавиляй хайи ерийрал рикI алай ватандашрин хайи ерийриз цIийи уьмуьр хгуз алахъунин гьерекатар, гьелбетда тебрикна кIанда.

Москва шегьерда ва областда, гьакI масанрани гзаф кьепIирвияр яшамиш жезва. Текдиз гзаф крар алакьдач. Амма виридан къуватар агудайтIа, вилик эцигнавай мурадар, проектар уьмуьрдиз кечирмишиз жеда. Са кьадар кIвалахар кьилиз акъуднава. Баркалла! Къуй чаз Кье­пIи­рар гележегда виликди физвай, цуьк акъудзавай, уьмуьр ргазвай, гурлу, берекатлу ери яз аквадайвал хьурай!

Надият Велиева