Нажмудин Самурскийдин 125 йис

Гьахъ эхкъечIда мад тарихдин сегьнедиз,
ВегьейтIани ам багьзурдин (океан) дегьнедиз.
Азиз  Алем

Халкьдин тарихни адан арадай акъатай регьберрин, къагьриман рухвайрин, машгьур, бажарагълу ксарин уьмуьр, тарих сихдаказ алакъалу я, абур сад-садавай къакъудиз жедач. Тарих — им абурун крар, гелер, ирс, гьакI вири инсаниятдин тежриба хуьзвай жебехана хьиз я. Лезги халкьдихъни тарих яратмишуна активдаказ иштиракай, гьавиляй чебни тарихда гьатнавай къагьриман, чIехи ватанперес рухваяр гзаф ава.

 Къадим грекри Кавказдиз “Аллагьрин тахт” (“Трон богов”) лагьанай. Гьакъикъат­дани, рехи кукIушар цавун аршдив агакьзавай такабурлу кьакьан дагълари, зарб кваз авахьзавай гурлу вацIари, берекатлу дерейрини гуьзел яйлахри акур касдив гьейранвал ийиз, руьгьдив къугъваз тазва. ИкI, месела, 1934-йисуз писателар Павленко, Луговскойни галаз Къурушдал хкаж жедайла, гуьрчег дереяр, Лезгистандин кьакьан дагълар, тIебиат­дин гуьзелвал акурла, гьейран хьана амукьай шаир Николай Тихонова вичин “Къурушрин дишегьлияр” шиирда гьавайда кхьенвач: “Где Шахдаг пленяет душу, Я привстал на стременах”…

Шагь дагъ, Шалбуз дагъ, Базардуьзи, Кетин дагъ Лезгистандин рагъакIидай па­та, Ватан хуьзвай къудратлу къагьриманар хьиз, уьтквемдаказ — мягькемдаказ акъ­вазнава. Эхь, ихьтин вичиз тешпигь ава­чир хьтин надир тIебиатди, шартIари Шарвилияр хьтин рухваярни майдандиз акъудун дуьшуьшдин кар туш. Абур чаз ви­ри вахтара Рагъ хьиз герек я. Гьар са халкьдихъ тарихда вичин милли ерияр, адетар, меденият, яшайиш ава. Виликди финин рекье халкьдиз дуьз рехъ къалурдай, ам вичин гуьгъуьниз тухудай, кар алакьдай бажарагълу регьберрин роль гьамиша зурбади я. Чи халкьдини Дагъус­тандиз, Россиядиз, гьакI дуьньядизни вичин арадай зурба шаирарни алимар, ялавлу инкъилабчиярни игит рухваяр, государстводинни общественный деятелар тIи­мил ганвач. Вахтар, девирар къвез алату­налди, абурун крарин, гьунаррин гел кьахьзавайди туш, рикIера эбеди яз амукьзава. Тарих ви­ридалайни хъсан насигьатчи я, гьавайда лугьузвач. ИкI, еке дегишви­лерин девирра чна тарихдиз, вилик-кьилик хьайи ксарин крариз мад сеферда вил вегьезва, бязи суалризни жавабар жа­гъуриз алахъзава. Тарих, жуван халкьдин зурба деятелар чир хьана кIанда. Гьаниз килигна, “Милли руьгьдин дестекар”  рубрикадик кваз чна абурукай гегьеншдиз макъалаяр гун кьетI­нава. ЦIи­нинди Октябрдин инкъилабдин — 100, зурба государственный деятель Нажмудин Самурский дидедиз хьайидалай инихъ 125 йис тамам жезвайвиляй сифте материал гьадакай гузва.

Къурушар. Европада виридалайни кьакьанда авай машгьур, къадим хуьр. И хуьруьнви шаир, журналист Нариман Къарибова адаз ихьтин цIарар бахшнава:

Булутрикай хкажна кьил,
На ракъинив вугузва гъил.
Чин ачух яз, шад яз гуьгьуьл,
Бахтарив ацIанвай хуьр,
Дуьньяда тIвар-ван авай хуьр.
Алимрин сан-гьисаб авач,
Тарих гьакьдай ктаб авач!
Ви суалриз жаваб авач,
Намусни виждан авай хуьр!
Шадвални девран авай хуьр!

Ам дуьньядиз машгьурайбурун арада XVIII лагьай асирдин шаир, ашукь Лезги Агьмед, революционер, государстводин зурба деятель ва алим, чIехи ватанперес ва интернационалист Н.Самурский, Социализмдин Зегьметдин игитар А.Уружев, С.Къулиев, Х.Мирзаметов, Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э.Мурадов ва гзаф масабурни ава. Н.Самурскийдикай тIимил кхьенвач. Амма адан лайихлувилер акьван зурбабур, Дагъустан виликди тухун патал чIугур зегьметар акьван гзаф я хьи, гьатта хейлин томар кхьиз жеда. Бязибуру чIехи регьбер хайи варз, югъ тайин туш лугьузва. Амма рагьметлу чIехи алим Агьед Агъаева къейднавайвал, Нажмудин Панагьович Эфендиев 1892-йисан 27-сентябрдиз чубандин хизанда дидедиз хьана. Панагьанни Зиниятан хизанда аялрикай ам чIехиди тир. Адалай гуьгъуьниз вад вахни са стха хъхьана. Бубади хва лап гъвечIи чIавалай чубанвилин четин зегьметдал желбна-гьеле цIуд йис жедалди ам вичихъ галаз Азербайжанда авай къишлахрал куьмекчи яз тухуз хьанай. Дагъви гада викIегьди, уьтквемди яз чIехи жезвай. Кьисметди жаван а чIаван административный ва медениятдин центрайрикай сад тир Ахцегьиз акъудна. Ана 1861-йисалай инихъ Дагъустанда сад лагьайди тир светский мектеб кардик квай. Нажмудиназ урус мектебда кIелун хуш тир. Къастунал кIеви, вири чириз кIандай гададиз ина урус чIалал кхьиз-кIелиз амайбурулай фад ва хъсандиз чир жезвай, географиядай, тарихдай, арифметикадай, литературадай сифте чирвилер къачузвай. И мектеб Нажмудина цIувад йиса авайла акьалтIарна.

Ахцегьар Бакудихъ галаз фадлай алакъалу тир — саки гьар са кIваляй са ни ятIани ана нафтIадин мяденра зегьмет чIугвазвай. И хуьряй тир рабочийрин арадай машгьур пешекар инкъилабчийрихъ галаз санал кIвалахай, большевикрин кардиз вафалу тир хейлин ксар акъатна. Абурукай Къ.Агъасиев, М.Айдинбегов иллаки хкатна чир жезвай. Абуру 1904-йисуз РСДРП-дин Бакудин комитетдин патав лезгийрин “Фарук” тешкилат арадал гъана, большевикрин идеяяр пропаганда ийиз, Ахцегьрин общественный уьмуьрдизни екез таъсирзавай.

Нажмудин гьяркьуь  къуьнер авай, ацIай якIарин, туькме, къуватлу жегьил яз чIехи жезвай. Адаз кIелунар давамардай еке ашкъи авай. 1906-йисуз суьргуьннавай имидин хва Садикьахъ галаз ам Иркутскдиз акъатзава. Ана ада, кIвалахни ийиз, горно-технический училищедани кIелна, инкъилабчи фялейрин арада большевикрин идеяйрихъ галаз таниш хьана. Къурушжуван гадади кьуд йисуз училищедани кIелна, Ленадин къизилдин мяденрани зегьмет чIугуна.

1915-йис. Нажмудин Кавказдиз хквезва, Бакуда Мирбалаеван нафтIадин мяденда тIимил хийир гузвай са гъвечIи участокдин за­ведующийвал ийизва. Ина ам тIвар-ван авай большевикрихъ  галаз  таниш  хьана.  Анг­лия­дин кьушунар Бакудиз гьахьайла, Нажмудин ­гимидаваз Астрахандиз фена. И чIавуз Н.Эфен­диеван 27 йис тир. Ина ам Г.Орджоникидзедихъ, С.Кировахъ, Н.Наримановахъ ва маса деятелрихъ галаз мукьувай таниш хьана, абуруз уьтквем, таъсиблу къурушви гзаф бегенмиш жезва, адал Кавказдин ревкомда отделдин, ХI лагьай армиядин информациядинни разведкадин отделдин начальникдин везифаяр тапшурмишзава. Гьа армиядихъ ва ревкомдихъ галаз Н.Самурский Порт-Петровскдиз, Темир-Хан-Шурадиз къвезва. Гьам Астраханда, гьамни Дагъустанда Н.Самурский жавабдар гзаф къуллугърал хьана, абурун тIварар кьунин лазимвал авач, ктабра, макъалайра кхьенва. Заз анжах Н.Гоцинскийдин мятеж кIаник кутунин ва Дагъустандикай Дагъустан авунин карда Н.Самурскийдин зурба лайихлувилер куьрелди рикIел хкиз кIанзава.

1920-йисан сентябрдиз Г.К.Орджоникидзеди Н.Самурскийдиз жавабдар буйругъ гузва: мятежникар терг ийин. “Квез буйругъ гузва, — кхьенай ада, — и чар агакьайвалди тади гьалда Гунибдиз рекье гьата ва бунт пуьрчуькьарунин политикадин терефдиз регьбервал це…” 1920-йисан октябрдилай Самурский партизанрин дестейрин военный комиссар тир ва ада военный гьерекатра активвилелди иштиракна. Муьжуьд вацра ам дагълара Граждан дяведин цIаярин яцIа, кьве вацра 1500 кас аскерар галаз, недай суьрсет, патронар агакь тийиз, душманди элкъуьрна кьунвай Хунзахдин къеледа хьана, Н.Самурскийдин алакьунар себеб яз къелени хвена, Гоцинскийдин бунтни пуьрчуькьарна. Женгерин операцияр агалкьунралди кьилиз акъудунин карда Н.Самурскийдин гьунарлувилериз РФ-дин гьукуматди виниз тир къимет гана: ам Женгинин Яру Пайдахдин кьве ордендиз лайихлу хьана.

Дагъустандин вири халкьарин тарихда, уьмуьрда Н.Самурскийдин роль лугьуз те­жер­­ кьван зурбади я. ИкI, ада ХIХ лагьай асир­дин 60-йисара пачагьдин колониячивилин политикади кьве патал паяй къумукь халкь сад хъувуна — Терский губернияни Хасавюртдин округ Дагъустандин областдихъ галаз сад хъувун таъминарна (1920-йис). Къизляр шегьер ва район Дагъларин уьлкве­дик ахкадарна (1922-йис). 1926-1927-йисара чилеризни цериз талукь реформа тухуникди дагълух вири хуьрерихъ къишлахрин майишатар хьун патал дуьзен чкайрани чилер жедайвал авуна. 1921-йисуз Дагъустан законсуздаказ Россиядин Кьиблединни рагъ­экъечIдай патан областдик кутунай. Н.Самурскийдилай вичин зурба авторитетдалди, кIеви къастуналди ДАССР-дин статус арадал хкиз алакьна. Чкадин жегьилривай къуллугъ ийиз жедайвал, Дагъустандин армия арадал гъана (1923-1928-йисар). Диндин деятелрикайни идарайрикай Дагъустанда ислягьвал, миллетрин арада меслятвал хьун патал активвилелди менфят къачуна (1925-1926-йисар). Лежбервилин майишатар бар­батI авуникай хвена.

Дагъустан социальный ва экономикадин жигьетдай виликди тухунин карда Н.Самурскийди электрификациядин месэладиз илла­ки еке фикир гузвай. Гьавиляй гъавурдик квай чIехи регьберди Дагъустанда индустриядин бине тир “еке энергетика” виликди тухунин рехъ кьуна (1920-1930-йисар). 1925-йисан 12-мартдиз Н.Самурскийди СССР-дин Госпландин председатель Г.Кржижановскийдиз ихьтин манадин чар кхьенай: “Чи дагъла­рин гъве­чIи ламарал, гар галукьайла, галтад жезвай яцарал алаз, датIана кашакди такьат­суз хьанвай чи кесибрин зайиф къуватралди яргъаз физ жедач. Чаз сифтени-сифте электрифика­ция герек я”. Касдиз чизвай хьи, гележегда рес­публикади цуьк акъудун ва­цIа­рал электростанцияр эцигунилай аслу же­да.

1926-йи­сан­ 27-июндиз ДагЦИК-дин патав ДАССР электрикламишунин рекьяй Гьукуматдин комиссия тешкилна, адан руководителвилени Н.Самурский тестикьарна. Гьеле 1927-йисан январдиз ДАССР-дин ЦИК-динни СНК-дин сад авунвай заседанидал Гергебилдинни Ах­цегьрин РЭС-ар эцигунин месэладиз килигнай. “Дагэнергодин” бязи работникри хиве кьазвайвал, абуру къени Самурскийдин планрайни проектрай кIвалахзава. Нажмудин Панагьовича кьил кутуналди республикада промышленностдин са жерге чIехи объектар эцигна. Кьвед лагьай пятилеткадин йисара гуьгъуьна амай Дагъустан индустриядинни колхозрин республикадиз элкъвена. Дагъларин уьлкведин меденият, искусство вилик финин кардикни, комиссиядин председатель яз, ДАССР-дин Конституция туь­кIуьруникни (1937) Самурскийдин еке пай ква.

Адан гъиликай важиблу гзаф макъалаяр, “Дагъустан”, “Дагъустанда граждан дяве” ва маса ктабарни хкатна. Илимрин рекьяй абурун метлеблувал къени квахьнавач. Дагъларин уьлкведин тарихда, чи рикIе­ра Нажмудин Панагьович ялавлу революционер, чIехи ватанперес, ин­тернацио­на­лист, зурба тешкилатчи, кар алакьдай регьбер, государственный, полити­ческий деятель яз амукьда. Нагагь халкьдин­ душманри адал ивидай рчанвай маймахъ гъил хкажначиртIа, Н.Самурский яргъалди рес­публикадин кьиле амукь­най­тIа, къе Да­гъу­стандин акунар, къамат, гьакI чи уьмуьрни­ дибдай масад жедай. И кар виридаз чир хьун ва­ адаз республикадин шегьерра къи­зил­верекь янавай гьулдандин тимталар (Азиз Алем, памятникар) эцигун, юбилеярни ви­ни дережада аваз  гегьеншдиз къейд авун буржарикай я.

Шихмурад Шихмурадов