Адан гафар, ихтилатар садрани зи рикIелай алатдач. Чина хъвер аваз, секин ванцелди, сабурладаказ ихтилатдай итим тир. Адан умун къилихри, фикир-фагьумдин деринвили, гьар са месэла ислягьвилелди гьялиз алахъуни и инсандин камаллувиликай хабар гудай. Гила са камаллу инсан акурла, гьасятда адан гафар рикIел хкведа: “Камаллу инсанар, камаллу гафар хьиз, несилрилай несилралди аманат хьиз амукьда”. Ам вични зи рикIел къедалди гьам камаллу кас, гьам фагьумлу кхьираг, гьамни акьуллу женгчи хьиз алама.

Камаллу кас

Зи бубади лугьудай: “Камаллу ксар, гафарилай хьиз, акунрилайни чир жеда”.  Сифте яз Ядуллагь Шейдаев заз 1966-йисуз акунай. Адан “РикIер михьи хьайи­ла” ктаб цIийиз чапдай акъатнавай. КцIа­рин виликан автовокзалдивай кьвед-пуд виш метр кьван яргъа тир туьквенда и ктаб акурла, заз гзаф хвеши хьанай. Ина гьамиша лезги ктабар жедай ва гьавиляй анаг зун хьтин дидед чIалал рикI алай жегьилриз пара кIандай чка тир.

Дигагьдал лезги ктабрал рикI алай са шумуд гада алай. Чакай вуж КцIариз фейитIани, ада муькуьбурузни цIийи ктабар къачудай. Ядуллагь муаллимди 1964-йисуз чапдай акъудай “Кфилдин сес” ктаб заз гьам чи къунши Гьуьсейна, гьамни Теймур Алиханован гъвечIи стха, зи дуст Алисафади къачунай.

И гъилера Ядуллагь муаллимдин «РикIер михьи хьайила» ктаб зал гьалтна ва за гьабурузни ам къачунай. ЦIийи лезги ктабрикай кьвед за гьамиша хуьруьн ктабхана патални къачудай.

ЦIийи ктабди зун вичихъди ялна. Гьадан таъсирдик кваз за Алисафадиз лагьана: “Ша чна, КцIариз фена, Ядуллагь муаллим жагъурин ва ктабрал автографар кхьиз тан”. Сифте чун Забит муаллимдин кьилив фена. Ада чаз Ядуллагь муаллимди КцIарин интернатда кIвалах­завайдакай лагьана. Жагъурна чна и мек­теб. Руьхъведин рангадин костюмар алукIна, гарданда галстук тунвай, къалин чIарар патахъ эвянавай, чина нур авай мегьрибан инсан тир Ядуллагь муаллим. Камаллу кас тирди гьасятда кьатIуниз жедай. Чи ният чир хьайила, хвеши хьана адаз. Алисафадивай пуд йис вилик рагьметдиз фейи Теймур Алиханован хизанар, завай зи имид хва, композитор Нежмеддин Меликмамедов хабар кьуна. Ахпа, “Теймур Алиханов хьтин кьегьалар гьамиша аваз кIандай” лагьана, дериндай угь алахьна. Хияллу яз хъуьрена: “За квез гатфарин цуькверикай тIям къачунвай калин дуьдгъвер хьтин гафар кхьидач, — лагьана. — Квез хайи чIал мадни гзаф кIанардай, куьн хайи халкьдин гьакъиндай гьахълу хиял­рал гъидай гафар кхьида”. Кхьена ада: “Низ виридалайни хайи дидедин мецикай хкатай лай-лаяр ширин ятIа, гьада хурудилай нек хъвайи дидедин чIални хуьда. Хуьх жуван чIал! ХвейитIа, кьегьал я вун”.

И чIавуз кьве гада чав агатна. Абуру Ядуллагь муаллимдиз чеб Бакудиз физ гьазур  тирдакай лагьана. И береда муаллимдин сивяй акъатай “Таниш хьухь, ибур зи шакIуртар я. Абуруз кIелун дава­марун патал Бакудиз физ кIанзава” гафар зи рикIел гилалди алама. На лугьумир, абур кьведни сифтедилай эхирдал кьван интернатда кIелнавайбур тир. Ала­кьунар авай и жаванрихъ я диде авачир, я буба. Ядуллагь муаллимди абуруз бубавал авунай. Вичин харжидалди абур Бакудиз кIелиз рекье тунай,   кьведни, имтигьанар гана, институтдикни экечIнай. Кьве йисуз Ядуллагь муал­лимди, ара датIана, абуруз пулунин такьатралди куьмек ганай. Гуьгъуьнлай жегьилри, юкъуз кIелиз, йифиз кIвалах­най ва муаллимдивай пул ракъур тавун тIалабнай.

1977-йисуз, и месэла рикIел алаз, “Совет кенди” газетдин мухбир хьиз, КцIа­риз фенай зун. Заз и месэладикай кхьиз кIанзавайди чир хьайила, Ядуллагь муаллимди лагьана:

— Им къагьриманвал туш. КIелунал рикI алай кьве етим аял тир, куьмекна за абуруз. Кхьимир, жуваз и месэла чизвайдайни кьамир. Белки, регъуь жеда абуруз чпин таяр-туьшерикай.

— Куьн хьтин инсанар тIимил ава дуьньяда. Квекай кхьин тавуна, бес никай кхьин?

— Инсанар кIеве гьатайла, сад-садаз даях хьун герек я. Им чи буржи я. Инсан ятIа, ам камаллу хьана кIанда. Зун ка­мал­лу ва викIегь гьар садал ашукь я. Ихь­­­­тин инсанриз уьмуьрдин мал-девлетдилай дустунин пIузаррикай хкатзавай са келима играми жеда. Абуру ви кIвале атIай са кIус фу къизилдилай багьа яз гьисабда. Ви кефияр ачух яз акурла, ихьтин инсанрин чин, варз алай йиф хьиз, мублагь аквада. Зун ихьтин инсанрал ашукь я. Къуй ихьтин рикIер ва кьа­тIу­нар авай инсанар акьулдин кьиле акъвазрай…

Ядуллагь муаллим вични гьа ихьтин акьулдин кьиле акъвазнавай къелемэгьли тир… 1979-йисан майдин эвелра зун ял ягъун патал хуьруьз хъфенай. Майдин­ варз зи рикI алай вахт я. И береда заз тIе­биатдикай иллаки хуш къведа. Са юкъуз­ Забит, Нямет ва Ядуллагь му­ал­лим­рал кьил чIугун патал КцIариз акъат­на зун. Жуван адет тирвал, КцIарин паркуна ацукьна, хиялриз регьятвал гана, кьакьан тарарин хъендик дуьнья рикIелай алудна за. Чидач вучтин аламат ятIа, КцIа­­рин паркуна са куьруь вахтунда ял ягъайла, за жув акьван хъсандиз гьисс ийида хьи. Кхьизвай ксар патал идалай хъсан чка бажагьат жеда. Жуван шумудни са шиир гьа паркуна кхьейди я за. Са герендилай, паркунай экъечIна, Забит му­аллимдин кьилив физ кIан хьана заз. Ам­ма садлагьана абур чеб Забит Ризванов, Лезги Нямет, Ядуллагь Шейдаев — халкьдик дамах кутазвай пуд камаллу кас зи вилик акъатна. Зун патал абурукай сад вине, сад агъада авачир. Пудни са жергеда авай, пудни сад лагьай чкадал алай. Гагь-гагь садбуру — Забит Ризванов, муькуьбуру — Лезги Нямет, пуд лагьайбуру Ядуллагь Шейдаев халкьдин арада сейли тир лугьуда. Зун патал абур пудни халкьдиз сад хьиз къуллугъзавай, сад хьиз сейли ксар тир.

Теймур Алиханов рагьметдиз фейидалай кьуллухъ заз абурукай сад — “Ри­кIин гаф” кIватIалдин кьил, муькуьди — бей­ни, пуд лагьайди рикI хьиз чидай. Гагь-гагь кьили бейнидихъ, бейниди ри­кIихъ яб акал тийидай чIавар жедай. Зун са шумудра Забит муаллимдинни Нямет муаллимдин арада кьиле фейи гьуьжетрин шагьид хьанай. Заз абурун араяр­ са кьадар къайи береярни акунай. Ихьтин вахтара Ядуллагь муаллимди вичин­ дустар са рекьиз гъидай, абуруз инжиклувилер рикIелай ракъуриз куьмек гудай. Имни гьахьтин дуьшуьш тир кьван. Ядуллагь муаллимди зун акун кумазди­:

— Вуч хъсан кар хьана  Муьзефферни гьалтна чал. Чун чи кIвализ хъфизвайди я. Ша вунни. За квез тардал цIийи авазар яда, — лагьана.

А йикъалди заз Ядуллагь муаллимдилай тар ягъиз алакьзавайди чидачир. Язавай, вични — гьикьван рикI алаз!.. Суфрадихъ ацукьна, са кьадар суьгьбетрилай кьулухъ Ядуллагь муаллимди лагьана:

— Валлагь, дустар, куьн сад-садакай инжиклу яз акурла, зи пер хада. Бес халкьдиз ихьтин гьал чир хьайитIа, гьикI хьурай?

Муьзеффер Меликмамедов

( КьатI ама )