И макъаладин сад лагьай пай чи сайтдай и ссылкадай кIелиз жеда: Миресрин югъ
ЦIийи сувар
И югъ вижеваз алахьайди хьана. ЯтIани, арандай дагъдиз (куьгьне ДаркIушар алай чка, гекъигайла, дагъ хьизни туш. Ам Кетин кьилелай хейлин агъада ава) хъфизвай ксари къалин партал къачузва. Зун а кардиз Махачкъалада амаз гьазур тир.
Кьасумхуьрел машгьур шаир Бабаханов Майрудинан 60 йисан юбилейдин мярекатда заз зи дуст Севзихан Жамалдиновича пакад юкъуз чпин куьгьне хуьре адетдинди тушир мярекат тухузвайдакай хабар гана: “Миресрин югъ”…
ДаркIушвийри заз чпин “Миресвилин” тIвар фадлай ганвай. И кар винидихъ лагьанва. Мегер гила ахьтин мярекатдиз тефена жедайни!..
И югъ-сувар гьикI арадал атайди я? Ингье зи суалдиз Севзихан Жамалдиновича гайи баян: — Хуьрерин йикъар тухун чинра фадлай адетдиз элкъвенва. Чебни, асул гьисабдай, чи куьгьне хуьрериз талукь яз.
Чи хуьрни, гекъигайла, куьгьнебурукай сад я. 1966-йисуз залзала хьуникди саки 100-ев агакьна кIвалер авай хуьр чкIана. И кар себеб яз, гьатта цIийиз хандакIар янавай чкаярни туна, даркIушвияр арандиз эвичIна. Ина а чIавуз хъуьтIуьз мал-къара хуьн патал акъваззавайбурун са цIуд къазма авай.
Мумкин я, залзала хьаначиртIани, чи хуьруьнбуру аранда цIийи хуьр арадал гъидай. ГьикI хьи, куьгьне хуьр алай чкада мулк бес жедачир.
Гила яваш-яваш гьа куьгьне хуьрни арадал хкунин къайгъуйрик ква. Иллаки пата-къерехдиз акъатнавай даркIушвийрин жегьил несилрин майилвал артух я. Гьар гатуз, каникулрин вахт хьайила, отпускдиз экъе-чIайлани, хейлин хизанар бубайрин юрдарал кьил чIугваз хквезва. Куьгьне хуьре цIийиз эцигзавай кIвалерин кьадар саки цIудав ахгакьнава. Бинеяр кутуна, гьелелиг эцигиз агакь тавунвай чкаярни хейлин ава.
“Миресрин югъ” — сувар арадал атун гьа ихьтин шартIарихъ галаз алакъалу я. ЦIи ругуд лагьай йис я чун, Будахрин миресар, гьина аватIани хквез, октябрдин эхиримжи киш юкъуз куьгьне хуьруьз, бубайрин сурарал, Ватандин ЧIехи дяведа чан гайибуруз хкажнавай обелискдал, булахрални мигьийрал кьил чIугваз, аяларни галаз хъфизва. Яшлубурулайни гзаф и карди аялрин къанажагъдиз хъсан патахъай таъсирзава. Абуруз чи суьгьбетрайни шикилрай ваъ, чпин вилералди акуна, чи ерияр гьинай ятIа, чи бубаяр вужар тиртIа, гьихьтин тарихар, адетар, шартIар чахъ авайтIа, куьрелди, чпиз-чебни артух чирдай мумкинвал жезва.
Яшлубуру лугьуда: ахварайни аквадайбур куьгьне хуьруьн кIамарни кимер я. Жегьилриз чи куьгьне хуьрер акурла, гьейранвалда: икьван гуьрчег тамарни мигьияр (никIер), къайи булахарни кIамар, зурба сирлу гуьмбетар авай чи халкь гьикьван къудратлуди, къуватлуди ятIа!..
Са арадилай аквада хьи, гьа и жегьилри, хтана, чи куьгьне чилерал чан хкизва: багъ-сал кутаз, рехъ-хвал туьхкIуьриз, булахар акъашиз, цIийи кIвалин хандакIар атIуз, кIвалахзава!..
Са вахтара са кIвални амачир чкада гила чIехи фермаяр (мал-къара хуьдай), малдаррин кIвалер, яшайишдин кIвалер, са шумуд чкадал булахар арадал хтанва. Йиферизни ина электрикдин эквери уьмуьр авайди субутзава! Кьасумхуьрелай Кьурагьиз физвай шегьредилай, КьепIиррин хуьруьв агакьдалди, чиниз йисан гьи чIавуз хьайитIани физ-хквез жеривал, машиндин рехъ хъувунва… Рехъ, экв, яд — и пуд шартI хьунни, чилизни иесияр хквезвайди чир хьайиди хьиз я. Булдиз кIерецар, майваяр, картуфарни газарар (цайитIа) битмиш жезва. Къуьл цайитIа…
Хейлин куьнуьчийри, хипехъанрини малдарри ана йисан кьиляй-кьилиз уьмуьр кечирмишзава…
И чахъ галай мирес Эйзудин Сайдумов ана сифте кIвалер эхцигайбурукай сад я. Чунни къе гьадан кIвализ мугьман жезва.
ДаркIуш булах
И булах, КIахцугъай экъечIна, КьепIиррин хуьруьв агакьдалди, рекьин къерехдив гва. Серин дереда шуьмягъринни инийрин, кицикинни хутарин куллухрин юкьва адан яд гьамга хьиз аквада. Къайини я баркаван, садлагьана са истикан хъваз жедач!
И булахдиз даркIушвийри Хвар булах (хъвадай цин булах) лугьузва. Ам гзаф къулайдиз туькIуьрнава. Яд турбайра аваз саки 5 километрдай гъанва, ширширдалди авахьзава. Къванцин парудал михьи къабни ала.
Агъадихъ, гьайванривайни хъваз жеривал, къванцин латар туькIуьрнава, анайни яд кIамуз авахьзава.
Булахдин патав, рекьин мугьманри ял ядайвал, хъсан таж (кьур) алай стол ва куьсруьяр туькIуьрнава. Булах гьамиша гуьзчивилик ква. Чаз лагьайвал, эхиримжи сеферда ам туьхкIуьриз даркIушвияр тир М.-ТI.Насруллаева, С.Севзиханова, Р.Уьзденова, А.Рамазанова, А.Керимова хейлин зегьметар чIугуна. Харжияр чпинбур яз. Таж РД-дин Халкьдин Собранидин депутат, хпежви хва С.Б.Исакьова вичин харжийрихъ хкажна. Сагърай вири!..
Виликан йисарани, булах хуьз, Д.Сайдумов, М.Кчибегов, Гь.Къараханов хьтин ва маса ксари зегьметар чIугуна. Ибур и хуьруьн активистар, сифтегьан муаллимар хьайи ксар я. Рагьметрай чпиз. Абурун ирс, адетар рухвайри хуьзва. ДаркIушвийрин рикIел и булахдихъ галаз алакъалу бязи риваятарни алама. И яд, гьикI ятIани, Кьурагьай атай хандизни акуна. Ам алай чка ва мумкинвилер кьатIайла, хандиз и чка маса къачуз кIанзавай. ДаркIушвийрин агъсакъалар суаллу хьана. Куьмекдиз къунши хуьрерин — КIирийрин, КьепIиррин камаллу ксар акъатна, ихьтин меслят къалурна: “Хандиз булах маса вучиз гуда? Ам гьакI хьурай ваз лагь”.
Хан и жавабдин гъавурда акьуна: маса къачуз тахьайдакай хсуси мал садрани жедач. ГьакI къачуртIа, даркIушвийри хандиз и кар къехуьнда…
Амукьна булах халкьдинди яз!..
Дугъриданни, Хвар булах алай чка гатуз серин, хъуьтIуьз, гекъигайла, чими жедай чка я. Анал хъвайи яд, тIуьр фу, кьабулай мугьманар, хьайи дустар бажагьат рикIелай алатда.
Мад са хъсан кар: гьикьван инсанар анал гьар юкъуз къвезватIани, булах алай чка, адан кьуд пад михьи я. Зирзибил, амукьаяр, кIватIиз, махсус чувалра тваз, масанихъ акъудзава.
Мердали Жалилов
( КьатI ама )
