Францияда Дуьньядин сад лагьай дяве куьтягь хьа­йидалай инихъ виш йис тамам хьуниз талукьар­навай мярекатар кьиле тухвана. Парижда Франциядин президент Эммануэль Макрона хейлин госу­дарствойрин кьилер кьабулна: Владимир Путин, ­Ан­гела Меркель, Реджеп Эрдоган, Дональд Трамп… Пуд­къанни цIуд уьлкведин векилар атанвай Париждиз. Абуру Елисейдин чуьлда авай триумфдин чархунин (арка) къвалав гвай малум тушир аскердин сурал цуьквер эцигна ва ислягьвилин форумда иштиракна. Мугьманрин вилик экъечIна рахай Макрона лагьана: “Къуй къенин юбилейдин югъ чна кьейи инсанрин руьгьдиз вафалувални кIанивал къалурзавай ва тестикьар хъийизвай югъ хьурай! Ша чна вири государствойрин тIвару­нихъай ислягьвал виридалайни вине авайдан гьакъиндай мад сеферда кьин кьан…”

Хъсан, акьуллу гафар я. Амма абурухъ агъаз жедани?.. Юбилейдин мярекатрив гатIумдалди са шумуд югъ амаз, гьа Макрона Россиядикай, Китайдикай, гьатта США-дикай хуьдай, абуруз зур къалурдай Европадин умуми кьушунар тешкилунин гьакъиндай малумарнай. Гьелбетда, США-дин президент Трампаз ихьтин эвер гуникай хуш атанач. Ада алатай вахтар рикIел хкана ва бейкефвал кваз малумарна: “Дуьньядин сад ва кьвед лагьай дявейрин йисара французри, чун куьмекдиз къведалди, Парижда немс чIал чирзавайди тир…”. Идалайни гъейри, ада Европадин уьлквейривай НАТО-дин кьушунар хуьн патал чара ийизвай пуларин кьадар артухарун истемишна. Ихьтин гужунин ала­къайрал Европадин хейлин государствояр рази туш.

ИкI тирди Европарламентдин сессиядал, Евросоюздин гележегдикай веревирдер ийидайла, Ангела­ Меркела лагьай гафари успатзава: “Эхиримжи йиса­рин агьвалатриз ди­къет­ гайила, ахьтин фикирдал къвезва хьи, чазни Европадин умуми армия арадал гъунин фикирдал кIвалахун герек къведай хьтинди я”. Эхь, США-дин къаюмвилик, авайвал лагьай­тIа, гъуьнтIуьник акатнавай Европадин уьлквейри чпел гужуналди илитIзавай сиясатдиз къуллугъзава, Россиядиз акси гьерекатриз рехъ гузва. Жуьреба-жуьре­ багьнаяр жагъуриз, адаз кIас гуз чалишмишвалзава. Ам­ма вири и амалар, кьуьруькар терсеба акъат­дайдакай, чпихъ элкъвен хъийидайдакай фикирзавач.

Исятда США-ди, Великобританияди ва бязи ма­са уьлквейри Россиядиз акси чIуру сиясат тухузва­. Эгер Европадин уьлквейри, США-дин чIала гьатна, сес хкажзаватIа, Америкадихъ вичин итижар ава. Трампа Макронан рикIел хкай дявейрикайни США-ди анжах хийир хкудна. Фендигарвилелди, чапхунчивилелди, вагьшивилелди.

Дуьньядин сад лагьай дяве куьтягь хьайидалай инихъ 100 йис тамам хьун къейдна, амма а дяведив­ гьикI ва вучиз гатIунайди ятIа, гьадакай са артух ра­ханач. 1914-йисан августдин вацра чапхунчивилин, халкьар лукIвиле тунин, вилаятар пайи-паяр аву­нин мурадар рикIе авай империйри Дуьньядин сад лагьай дяведик цIай кутунай. Адал къанни цIудалай виниз уьлквейрин кьушунри мадни цIам — кIарас хъивегьнай. Гьа жергедай яз — Австро-Венгриядин, Германиядин, Великобританиядин, Румыниядин, Россиядин, Франциядин, Сербиядин, Италиядин, США-дин, Португалиядин, Япониядин, Бельгиядин, Черногориядин, Грециядин…

Дяведик цIай кутур Германиядиз Австро-Венгриядин куьмекни галаз Великобритания барбатIиз, Россияни (адавай Польша, Украина ва Прибалтика къакъудна) Франция зайифариз, Балканрал къаюмвал ийиз кIанзавай. Амма чIуру ва зулуматдин ниятар­ кьилиз фе­нач. Кьуд йисуз давам хьайи дяве 1918-йи­суз­ ислягьвилин икьрарар кутIунуналди акьал­тI­на. 3-мартдиз Советрин Россиядини Германияди, Австро-Венгрияди, Болгарияди, Туьр­кияди Брестдин­ икьрардал къулар чIугуна. Гьа йисан 11-но­ябрдиз Францияда Германияди вич магълуб хьайи­ди хиве кьуна.

Урусатдин кьушунрин арада аваз 1914-йисан августдиз тешкилай “Дагъви атлуйрин дивизиядини” (ирид агъзурдалай виниз кьегьалри) дяведа иштиракнай. Абуру душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна, чпикай анжах 23 офицерни 260 атлу телеф, 1882 касдал хирер хьана. 3500 атлудин кьегьалвилер “ВикIегьвиляй” орден (Георгиевский хаш) гуналди къейдна.

Дагъларин уьлкведа тешкилай ва Европадин уьлквейрин сад тир кьушунрин аскеррин зегьле ра­къу­рай “Дагъви атлуйрин дивизиядин” тарих дамахдайди, гьейранвалдайди я. Адакай а чIавуз гзафбуру лайихлу гафар­ кхьена. Вучиз ам ахьтин дережайрив агакьна лагьайтIа, атлуйри милли адетрал амалзавай. Дивизиядин Уставни дагъвийрин къанунар, яшайишдин къайдаяр, адетрин къиметлу ивирар­ фикирда кьуна, женгер кьиле тухузвай. Мадни ла­гьайтIа, дагъвияр чпин уьтк­вемвал, викIегьвал, низам, къайда, вафалувал къалуриз жедай армияда къуллугъ авунихъ цIигел тир. Гьавиляй абуру Урусатдин пачагьдиз вафалувилелди къуллугъни авуна, женгера зурба гьунарлувилер къалурна. Гьа са вахтунда чпин командирризни жуьрэтлувилиз килиг­на гьуьрметзавай. Гьа ихьтин ерияр “Дагъвийрин дивизиядин” кьиле акъва­зай Урусатдин императордин стха, чIехи князь Михаил Александровичазни хас тир. Ада дагъвийриз рикIивай гьуьрметзавай ва ла­йих­лу къиметни гузвай. Атлуярни адаз вафалу тир. Пуд йисалай виниз давам хьайи дяведи мад са кар успатна: Кавказдин лекьер хьтин ва­фалу, уьтквем, намуслу халис ватан­пе­рес­ри кьулухъди чIугур, сенгерар тур, хаин­вилиз­ рехъ гайи са дуьшуьшни хьанач. “Дагъвийрин дивизиядин” тIвар анжах гъалибвилерихъ, агалкьунрихъ галаз алакъалу тир, гьа­виляй ам еке гьуьрметризни лайихлу хьана.

Чна тарих садрани рикIелай ракъурун ла­зим туш. Къенин чи жегьилриз неинки Кавказдин атлуйрин дивизиядикай, гьакI Дуьньядин сад лагьай дяве­дикай, адан нетижайрикай, чапхунчи уьлквейрикай ва къе дуьньяда гъулгъула твазвай ампайрикай­ни чир хьана кIанда. И кар патал таблигъатдин кIва­лах­ни тухун, и темадай кинояр къалурун, мярекатар тухун герек я.

Тарихчийри тестикьарзавайвал, и дяве гзаф телефвилер, къурбандар хьайиди, адан вири иштирак­чийриз зурба зиянар гайиди хьана. Гьа икI, Дуьньядин сад лагьай дяведа Уру­сатдин кьушунрикай 2 млн. 300 агъзур кас кье­на, 3223508 аскердал хирер хьана, 2043548 иштиракчи есирда гьатна. Амай уьлквейрин рекъемар, талукь тирвал, ихьтинбур я: Франция — 1293464, 2806000, 506000; Германия — 2036897, 4216058, 993109; Австро-Венгрия — 1496200, 2600000, 2220000; Великобритания — 702410, 1662625, 170389; США — 53000, 204002, 4500… Сан­лай къачурла, Дуьньядин сад лагьай дяведа 10066671 кас телеф, 18347425 иштиракчидал хирер­ хьана, 8569849 аскер есирда гьатна. Гел галачиз­ ква­­хь­айбурун, кашакди, садакай-масадак акатдай азаррикди пуч хьайибурун кьадарни къад миллиондилай виниз алатна. Къурбандар хьайи ислягь инсанрин кьадарни са шумуд миллиондив агакьна. Дяведин иштиракчияр тир уьлквейрин экономикадиз, халкьарин  яшайишдиз, гьакI маса хилериз гайи зиянарни екебур тир.

Гьисабзавайвал, а дяведа США-ди къазанжияр къазанмишна. Америка дяведин гьерекатрик анжах 1917-йисан апрелдиз экечI­най, гьавиляй адан кьушунрикай аскерарни тIи­мил хкатна. Телеф хьайибурун чIехи пайни­ азаррикди (“испанка” грипп) кьена. Эгер Евро­падин уьлквейрин чилерал гзаф ивияр экъич­натIа, США-дин мулкариз дяведин женгер ер­ли акунач. Идалайни гъейри, дяведилай гуь­гъуь­низ США-дилай дуьньядин къизилдин запасрин 40 процент вичин банкара кIватIиз алакьна. Европадин ви­ри уьлквеярни Амери­кадиз буржлу яз амукьна. Гьанлай инихъ абур США-дин гъуьнтIуьник, адалай аслувиликни ква­.

Винидихъ чна гъанвай Трампан гафарикни къалпвал квачиз туш. Франциядин чил Германиядин кьушунрикай азадзавай женгера Россиядин генерал-лейтенант Николай Лохвицкийди регьбервал гузвай армиядини иштиракна. Адан офицеррин, аскеррин жуьрэтлувал, уьтквемвал, командиррин тешкиллувал тахьанайтIа, Франциядин са шумуд шегьер чилихъ галаз сад хъийидайвал тир. Урусрин викIегь­вилер рикIел хуьн яз, Курси шегьерда еке монумент хкажнава. США-ди лагьайтIа, Франциядин ва адан амадагрин гъалибвал чпин кIвачихъ язава.

КьетIен кар ам я хьи, а дяведи дуьньядин чарх эл­къуьрна, Урусатда Февралдин ва Октябрдин рево­люцияр, Германиядани инкъилабар хьана. Идалайни­ гъейри, дуьньядин машгьур кьуд империя — Россия­дин, Германиядин, Османрин ва Австро-Венгриядин­ — амукьнач. Германияда монархия къуватдай аватна­.

Дуьньядин сад лагьай дяведа вилик вахтара кардик тахьай яракьар ишлемишна: танкар, химиядин яракь, противогазар, зениткаяр, танкариз акси тупар, огнеметар… Гьа са вахтунда самолетар, пу­­ле­­метар, минометар, цин кIаникай фидай луьтквеяр, торпедаяр алай катерарни гегьеншдиз ишлемишна.

Дуьньядин сад лагьай дяведа сад-садан къаршидиз экъечIай уьлквейрин ажугъ, хъел, чIуру ния­тар себеб яз, дуьньядин кьвед лагьай дявени арадал атана. Идан гьакъиндай тарихчийри, военный пешекарри ачухдиз кхьизва. Къе дуьньяда кьиле физвай агьвалатриз фикир гайила, якъин жезва хьи, дуьньядин пуд лагьай дяведик цIай кутун патал алахъзавайбурни ава. Абурун ниятар лап чIурубур я. ХХ асирдин сифте кьилера ва юкьвара Россия, Со­ветрин Союз хьиз, гила Россиядин Федерацияни душман, чапхунчи хьиз къалурзава, адаз жуьреба-жуьре уьлквеяр акси акъвазарзава, санкцияр лугьу­дайбур майдандиз акъуднава.

ДатIана дяведик цIай кутазвайбуруз, Россия элкъуьрна НАТО-дин военный базайрин гьалкъада твазвайбуруз Президент Владимир Путина, Международный дискуссийрин “Валдай” клубдин иштиракчийрин вилик рахадайла, хъсан жаваб гана: “Россияди са чIавузни ядерный гьужум ийидач. Россия­дал гьужумнавайди успат хьайила, анжах ахпа чнани жаваб хгуда. Гьелбетда, им еке барбатIвал (катастрофа) же­да, амма и барбатIвилик кьил кутурбур чун жедач. Агрессордиз чир хьун лазим я хьи, чун, четин­ азабрик акатай инсанар хьиз, женнетдиз аватда, агрессор гьакI пуч жеда, адахъ гьич пашманвалдай, гьайиф чIугвадай легьзени амукьдач”.

Эхь, масакIа хьун лазим туш. Россиядихъ вич, ви­чин дустар, амадагар хуьдай, лазим макъамда кьилелай зарпанд алатнавай агрессор чкадал ацукьардай, тергдай къуват, такьат, яракьни ава, азадвал, Ватан кIани баркаллу халкьни.

Нариман Ибрагьимов