Ихьтин кьил акурла, лугьун мумкин я: регьберар вужар я? Рухваяр вужар я?
Вилик вахтара “регьбер” гаф гьикI хьана ишлемишдайди тир. Партиядин, государстводин лап чIехи руководителрин тIварарихъ галаз “регьбер” гаф мецел гъидай: “регьбер Сталин”, “регьбер Ленин”.
Пачагьрин, полководецрин тIварар кьадайла, “регьбер” гаф ерли рикIел къведачир. Заз чиз, гилани гьакI я: “пачагь Николай”, “полководец Кутузов”.
Республикайрин, шегьеррин, районрин руководителрин тIварарихъ галазни “регьбер” гаф ишлемишун кутугай кар яз гьисабдачир. Вучиз лагьайтIа, къе ам областдин, шегьердин, райондин руководитель я, пака масад ала адан чкадал. Регьбервиликай халкьдин рикIел затIни аламукьдач.
Гила, XXI асир алукьайдалай инихъ, вучиз ятIани, “регьберар” гзаф хьанва: “чи хуьруьн регьбер”, “райондин регьбер”, “колхоздин регьбер”, “звенодин регьбер”…
Им вуч лагьай чIал я? “Регьбер” гафунин мана гьакьван чIехи хьанвани? ТахьайтIа, — гьакьван гъвечIи?
Бязи вахтара куьчедин лутуйрин дестедихъни “регьбер” аваз аквазва. (?) Маса аламатарни пара жезва. Накьан “регьбер” акьалтIай угъри, нефсетI, къучи тир лагьана, вири дережайра адаз тегьне язава.
Дустагъханайрин ракIарар ачухзавай “регьберарни” гзаф жезва.
“Чи регьбер Сталин” лагьайла, залра авайбуру, кIвачел къарагъна, капар ядайди тир. “Чи регьбер Юсуф” лагьайла, зал хъуьрезва. “А гачал Юсуф яни-е?” лугьуз, айгьамралди рахазва…
“Регьбер” — мэр, “регьбер” — гьукуматдин председатель, “регьбер” — райондин кьил, “регьбер” — хуьруьн кавха…, угъривиляй “кьуна, силисдик ква, дустагъда тунва” гафар ван хьайила, мадни рикIиз такIан жезва. Неинки “регьберар” чеб, гьакI абуруз а гаф лугьуз, юкь алгъурайбурни виляй аватзава.
Мадни еке аламатар арадал къвезва. “Регьберрилайни” абурун гьеле ченедал чIарни татанвай рухваяр, мектебни акьалтIар тавунвай абурун рушар, гъетер хьиз, “машгьур” жезва. Машгьурвал квекай ибарат я лагьайтIа, абурун кIаник ахьтин багьа машинар, яхтаяр, гагь-гагь самолетар жезва хьи, махарикни таквадай хьтинбур! Чебни куьчейрай, рекьерай акI фида хьи, абурун гуьтIуьвални, къулайсузвални гьасятда квахьда. Нагагь рекьел къайда кIани кас-мас акъатайтIа, адан дуван гьанал жеда. Бубадив хцин, рушан хабар абур судрик акатайла я агакьда, я агакьдач. “Регьберрин” рухваяр, рушар “хуьдайбур” гзаф жеда. Мумкин я, чпин гьисабрай, абур Худади гьакI халкьнава!
“Регьберрин” рухвайрин рекьел вуж ва вучиз акъваззавайди я?
Аламат тушни бес, абурун вилик чи законарни гьасятда буш жеда. Аватда прокурорринни судьяйрин вилерал “регьберрин” яру, вили, къацу айнаяр. Зурзада гъилер, къуьруь жеда къелемар… Дар жеда чIехи кабинетарни…
Амма кьисметдин шивци кIурар авур вахтарни жезва. Аватда “регьбер” пурарай, гьасятда абурун багърияр, папар, рухваяр къецепатан агьалийриз элкъведа. Чебни гьам акьулдиз, гьам жасаддиз зайифбур, махсус шартIара хвена кIанибур… Им, дугъриданни, ич ичин таралай яргъаз аватдач, мал иесидал къведа лагьай мисалриз тешпигьвал я. “Регьберарни”, са дувандик акатайвалди, “яхун” жеда, “кIвалин шартIара хуьн” тавуртIа, чандивайни хьун мумкин я. Миллион, миллиард манат пулдин заминвал гудай “мукьвабурни” акъатда.
Иллаки папар ихьтин дуьшуьшра тахьай жуьре викIегь, “девлетлу”, “акьуллу” жеда. Пулар, девлетар къазанмишзавайбур гьабур я кьван!..
Москвадин мэр Лужкова вичин паб дуьньядал виридалайни камаллуди, гьавиляй девлетлуди я лугьудай.
Ихьтин мисалар чи государстводин цIийи тарихда кIамай кьван хьанва.
Эхиримжи вахтунда чи республикадин руководство дегиш хьунихъ галаз алакъалу яз, гьеле малум тир рекъемрай, 200-далай виниз виликан “регьберар” тахтарай аватна. Рухвайрини рушари гьасятда чпин гелер квадарна. И кар алакь тавурбурни авачиз туш. Бязибур, акьалтIай “сагъсузбур” яз, азарханайриз аватна.
Къучийрин кIеретIар галаз йифен меркез къарсурдайла, инспекторрин кIуфар ядайла, къуватдин вини кIарарив агакьун мумкин тир…
Бязибур, чпин алакьунрин жигьетдай са жизви хкаж хьайивалди, фад “девлетлу” жезва, идахъ галаз фад “регьберризни” элкъвезва. Чи футболистар, сегьнедин “гъетер”, базарганар, бизнесчияр, гилан бязи мэрарни кьилер хьиз.
Гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, чи “регьберар” жезвайбурунни, абурун веледринни, терефдарринни рикIелай кхьенвай законрилайни артух кхьин тавунвай, амма чпел эбеди яз амална кIанзавай ягьдинни намусдин, гъейратдин, адетдин инсанвилин, жув къапара аваз хуьнин, патав гвай жув хьтиндаз гьуьрмет авунин адетарни авайди алатзава. Ерли рикIелни гъизвайди хьиз туш. Чизвач ахьтин къанунарни авайди.
Гьинай, гьикI чир жеда, эгер обществода санлай а адетриз чка-чкадал кIур гуз, квазни такьаз, сифте нубатда гьа чи “регьберар” лугьузвайбур алахънавайла.
“Демократия!”, “Азадвал!”, “РикIиз кIанивал я!” — гьарайзава абуру. Якни, некни, фу булдиз кIанзава. А няметар гьасилзавайбурал хъуьрезва, виляй вегьезва, абурун зегьмет рикIел гъизвач. Им бес тIебиатди эхдай гьал яни?
Зегьмет галачиз, вечре кака хадач. И чи бязи “кIекериз” — “регьберриз” чпи хазвайбур къизилдин какаяр хьиз я. Ибурун рухвайрини, рушарини чеб гьа къизилар яз гьисабзава. Гьавиляй, зи фикирдалди, къизилни, къизилдихъни къачуз тежер акьул-камални, “регьбер” хьтин зурба гафни усал жезва, къимет квахьзава. Усал жезва санлай чи уьмуьр, чи кьисметар, адетар, тарих, чахъ вуч хьанатIа, аватIа — вири… Им генани чахъ тербиядин кIвалах, дуьз тешкилнавай образование, илим, хъсан тежриба ва адетар машгьур авунин кар тахьунихъ галаз алакъалу тирдал шак алач.
Чна лугьузвай гафаривни, гузвай къиметривни чун къадирлудаказ эгечIун лазим я. Канабдиз ипек лугьуз, — ваъ! Гьа чIавуз чахъ “регьберарни”, “гъетерни”, “къизиларни” гьакъикъибур хьун мумкин я…
Инал генани арифдар Сулейманан гафар рикIел хквезва:
Фагьумна за, гьарда вичел
ТIвар эцигна, хан ийида.
Акьуллудаз тагуз мажал,
Кьилди са дуван ийида…
Я канаб течиз, я ипек,
Я дишид чидач, я эркек,
Гьарда вичин руквад кесек
Еке кIеви къван ийида.
Я югъ чидач вичиз, я йиф,
Акьулдикай пара зайиф.
Я хва кьей кас, на ви тариф,
Бес я, мад гьикьван ийида?..
Ван хьанайтIа, хъсан тир хьи ихьтин насигьатрин…
Мердали Жалилов
