Тешпигь авачир бажарагъ
Хайи Ахцегьа медресада кIелай Абдулгьай Жалилов, пешекарвал къачунин мурадар аваз, кьисметди Ставрополдин гимназиядиз акъудна. Хъсандиз кIелзавай, масабуруз алакьдай куьмекар ийиз алахънавай дагъви гададихъ ина гзаф ярар-дустар хьана. Гимназиядилай кьулухъ ам Москвадиз акъатна ва Императорский университетдин юридический факультетдик экечIна. Инагни лап хъсан чирвилер аваз акьалтIарай, сад лагьай дережадин дипломдин сагьибдикай Къарс шегьердин къеледин патав гвай окружной суддин силисчи хьана. Абдулгьай Москвадиз фейи 1900-йисуз иниз адан таниш, сарарин духтур жез кIанзавай Софья Самчевскаяни атанай. Чпиз чеб гьеле Ставрополда кIелдай вахтарилай хъсандиз чизвай жегьилри Москвада чпин кьисметар сад авуна.
1908-йисан зулухъ мани-авазрал рикI алай, вири музалатар лап хъсандиз ягъиз чидай, гъиле далдам гьатайла, гьатта кагьулдини майдандиз акъуддай бажарагъ ва артухлама аламатдин сес авай Абдулгьаянни устад духтурдин хизанда руш хьана — Алла. Къарсда Жалиловрин кIвал алай чка вири агьалийриз чидай. Абурун кIваляй гьамиша тIямлу тIуьнрин ниэр ва манийрин ванер къведай. И кар чиз ва я куьмек герек яз, абурухъ гзаф мугьманарни жедай — чкадин агьалияр, ярар-дустар, дагъустанвияр… ИкI, са сеферда абурун кIвализ Ставрополдин гимназияда кIелай ахцегьви Нухбег Аскаров акъатна. Нухбеганни Абдулгьаян дуствилин алакъаяр абурун машгьур рушар Сафият Аскаровадини Алла Жалиловади гележегда давамарнай.
Абдулгьаян кIвал Кьиблепатан Дагъустандин авазрив ацIанвай. Йисар къвез алатзавай. Руш Алла милли руьгьдин ивирралди чIехи жезвай. Бубадини дидеди музалатар ядайла, Аллани кьуьлуьник экечIдай. ГъвечIи Алладин кьуьлуьни гьар сеферда багърияр гьейранарзавай.
Россиядин империядин областдин центр Къарс шегьер инкъилабдилай кьулухъ Туьркиядик акатуни Абдулгьай гележегдикай фикир авуниз мажбурна. 1919-йисан зулуз Жалиловрин хизан Москвадиз фейила, Абдулгьая Алла ЧIехи (Большой) театрдиз “Щелкунчик” тамашадиз тухвана. Ибур Жалиловрин хизандин гележег патал кар алай декьикьаяр тир. Рушан рикI кьуьлерал, манияр лугьунал, шикилар чIугунал алай. Аллади 3-класс куьтягьайла, хизан Москвадиз куьч хьана. Аялдин бажарагъди цуьк акъудун патал Абдулгьаяни Софияди гьа и йисуз (1920) ам Москвадин хореографиядин училищедик кутуна. Адан сад лагьай муаллим Ольга Некрасова хьана. Училищедин эхиримжи классра авайла, Алла Жалиловади Шопенан “Ирид лагьай вальс”, “Раймонд” балетдай Гран па ва Адажио кьуьлерзавай. Имтигьандин эхиримжи тамашада Аллади балетдин искусстводихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ вичин рикI алай “Щелкунчик” тамашадай дуэт тамамарна.
Училищедилай кьулухъ Алла Жалилова ЧIехи театрдин балетдин школадиз акъатна. Искусстводал кьару яз ва милли гьиссералди чIехи хьанвай ада милли кьуьлериз гзаф фикир гана. Гуьгъуьнлай Алладин муаллимар Александр Алексеевич Горский, Василий Дмитриевич Тихомиров тир. Советрин уьлкведа театрдин ва балетдин хиле чпин къайдаяр тунвай, чпин кьетIен школа авай машгьур педагогри кутур умудар дагъви руша квадарнач, ам неинки сегьнедин устад, гьакI студентрин рикI алай муаллимни хьана. Алла Жалиловади 1933-йисалай балетдин артисткадин кIвалахдихъ галаз санал СССР-дин ЧIехи театрдин балетдин школадин педагогвилени кIвалахна.
Къастунал кIеви, зегьметкеш А.Жалилова ЧIехи театрдин труппадиз кьабулна. Кордебалетдин артистка, са тIимил вахтундилай театрдин солистка хьана. ИкI, 1927-йисуз ада сифте яз балетдин артисткадин ролда аваз Рубинштейнан “Демонда” “лезгинка” — царица Тамарадин кьуьл тамамарна. “Лезгинкадилай” кьулухъ адал Делибадин “Лакме” операда индусри ва Бизедин “Кармен” операда испанвийрин кьуьлер ихтибарна. А.Жалилова Астафьеван “Бахчисарайский фонтан”, Минкусан “Дон Кихот”, А.Бородинан “Князь Игорь”, С.Прокофьеван “Золушка” ва урусринни къецепатан уьлквейрин классикар тир цIудралди маса устадрин балетрик квай. Ада 1951-йисалди ЧIехи театрдин балеринавиле кIвалахна. И йисара ам труппадихъ галаз Советрин уьлкведин гзаф шегьерра хьана. 1958-1974-йисара А. Жалиловади педагогвилин кIвалах Щукинан тIварунихъ галай хореографиядин училищеда давамарна. Ада классический искусство давамаруник кутунвай пай “ДАССР-дин лайихлу артистка” гьуьрметдин тIвар, “Знак Почёта” орден, гьукуматдин гзаф кьадар медаларни грамотаяр, хурудал алкIурдай лишанар ва маса шабагьар гуналди къейдна. Алла Жалилова зегьметдин ветеран, РСФСР-дин театральный деятелрин Союздин член тир.
Гьеле Ставрополда кIелдай чIавалай хайи Ахцегьиз хъфинихъ, багърияр акунихъ вил галай Абдулгьаявай гьар жуьре себебрикди гъвечIи ватандиз хъфиз жезвачир: гагь — кIвалахар, гагь — Алладин гележегдиз талукь ва маса къайгъуяр… Аллади училищеда кIелиз башламишай, яни руш вичин мураддихъ физвай шегьредал акъудай чIавуз Абдулгьаяв стха Абдуразакьалай диде азарлу я лагьай чар агакьзава. Ибур Москвада яшамиш жезвай Жалиловрин хизан патал лап четин йикъар тир лугьуз жеда. ИкI, София Алладихъ галаз Москвада амукьзава, Абдулгьай азарлу дидедин патав Ахцегьиз хквезва.
Военный силисчивал, Къарсдин къеледин штабдин патав юриствал, Москвада Думадин къуллугъчивал, гьукуматдин патав Ревкомдин юрист-консультантвал авур Абдулгьай Дагъустандиз хтайла, ам Ахцегь округдин комиссарвиле тайинарна. Гуьгъуьнлай ада Махачкъалада прокуратурада важиблу крарай силисчивал, Дагревкомдин Президиумдин секретарвал, Къубада мировой судьявал авуна. Мукьвал-мукьвал кIвалахдин рекьяй Москвадиз фейила, адаз София ва руш Аллани аквазвай. Амма вахтар, абурухъ галаз санал инсанрин къилихарни дегиш жеда. Алакьунар къвердавай артух жезвай Аллади искусствода вичин бажарагъ къалурзавай. ГьикI ятIани, буба Абдулгьаян ва диде Софиядин алакъаяр яваш-яваш рекъизвай. Эхирки, Абдулгьая ватанда мехъерар хъувуна. Бубади кьве папан аяларни, сад хьиз кьуна, тербияламишна, чIехи авуна. Абдулгьай 1934-йисуз рагьметдиз фейидалай кьулухъни адан Ахцегьа хьайи аялар Бакъини Айша москвави Алладихъ галаз хуш рафтарвилера авай. Къейд ийин, Бакъи Жалилов партиядин, советрин общественно-политический деятель тир. Ада Дагъустанда партиядин регьбервал гудай къуллугъар тамамарна.
Буба рагьметдиз финикди, гуьгъуьнлай дяве башламишуникди Алладинни Бакъидин ва Айшадин алакъаяр кьатI хьана. И йисара ЧIехи театр Куйбышевдиз (Самара) акъуднавай. Концертар дяве тухузвай частара, фронтда ва далу пата, гьакIни хирер хьанвайбур патал госпиталра гузвай. Дяведилай кьулухъ театрдин программайрик ара-ара Жалилова фамилия пайда жезва. Са бубадин пуд велед ва Алладин уьмуьрдин юлдаш Костерин Сергей Ивановични сегьнейрин майданра туьш хъхьана. Инал къейд ийин, са сеферда царица Тамарадин кьуьл акур С. Костерин датIана тамашадиз физ хьана. СССР-дин илимрин Академиядин президиумдин ученый секретарь, техникадин илимрин доктор, профессор Сергей Костеринан иштираквални аваз СССР-дин илимрин Академиядин Дагъустанда авай база СССР-дин АН-дин Дагъустандин филиалдиз элкъуьрнай.
Алла Жалиловадин бейнидай бубадин ватан Ахцегьар акъатзавачир. Ам Дагъустандиз — Ахцегьиз, Ихрекиз, Дербентдиз са шумудра мугьман хьана. 1951-йисуз Дагъустанда Советрин власть тестикь хьунин 30 йисан юбилей къейдунихъ галаз алакъалу яз, адаз Махачкъалада мярекатрик теклифнай. Ина ада чIехи концертни ганай. Алладин мурад Махачкъалада балетдин школа ачухун тир.
Дагъустанда Аллани Сергей лезгийрин мехъеррик фидай, мукьвабурухъ галаз гуьруьшмиш жедай, Дагъларин уьлкведин машгьур хва, композитор Готфрид Гьасанова гьазурай пешекаррин дестедин яратмишунрихъ галаз таниш тир.
Москвада Алла Жалилова Каретный жергеда театральный кIвале Владимир Высоцкийдин, Ролан Быкован ва масабурун къуншидал яшамиш жезвай. Ина ада къуншияр тир Александр Калягиназ, Константин Райкиназ ва масабуруз пешедин сирерни чирзавай.
1992-йисуз рагьметдиз фейи Алла Жалилова Домодедовода мусурманрин сурара кучукнава. Машгьур балеринадин тIвар эбеди я, ада арадал гъайи къаматар-кьуьлер ЧIехи театрдин тарихда ва несилрин рикIера ама. ЧIехи театрдин 200 йисан юбилейдиз талукьарна, А.В. Медведева туькIуьрнавай ктабда РСФСР-дин лайихлу артистка Н. Симоновади Алла Жалиловадин акунар РагъэкъечIдай патан махарин игитдин гуьзелвилив гекъигнава ва адан устадвал къейднава. “Балетдин энциклопедиядани” А.Жалиловадикай са шумуд чина кхьенва.
ЧIехи театрдин пуд асирдин тарихда анин сад лагьай ва авайни-авачир са дагъустанви балерина Алла Жалиловадиз гьуьрметунин лишан яз, Ахцегьрин искусстводин школа, Махачкъаладин 8-нумрадин аялрин искусстводин школа, бубадин ватанда са куьче адан тIварунихъ янава.
Эмираслан Шерифалиев
